De ondraaglijke zachtheid van de Chinese macht

De Volksrepubliek kan prat gaan op de gebleken duurzaamheid van zijn economische ontwikkeling en op zijn recente successen in het omgaan met de financiële crisis. De Chinese leiders vinden dat de tijd gekomen is om ook op het vlak van de ideeën een woordje mee te spreken. In de media beweegt er wat: ze maken zich klaar om de concurrentie aan te gaan met hun collega’s uit het Westen en andere landen. Een actueel voorbeeld in Europa van de opkomende Chinese soft power is de enthousiaste medewerking aan Europalia en de Frankfurter Buchmesse. Zowel met de economische als met de culturele opkomst lijken sommige Europeanen echter nog altijd problemen te hebben.  
Vooroordelen hebben een lang leven
Op het economische vlak kijken Europese journalisten of politici vooral naar verschijnselen als ongelijke ontwikkeling of milieuvervuiling. Ze spreken over een heersende elite en beweren smalend dat de leiders hun ideologie zouden hebben laten vallen om op een autoritaire manier het kapitalisme door te drukken (een geval van projectie, want diezelfde opiniemakers hebben zelf de ideologieën dood verklaard en het kapitalisme uitgeroepen tot ‘het enige systeem dat werkt’). De campagne om West-China te ontwikkelen, programma’s om de positie van de migranten, de arbeidscontracten en de ziekteverzekering te verbeteren, krijgen nauwelijks aandacht. Er is weinig begrip voor de evenwichtsoefening die Beijing uitvoert tussen ontwikkeling en ecologie, en de vele terreinen waarop China koploper is inzake het milieu komen niet in beeld.
De hardnekkig negatieve visie richt zich vooral tegen diegenen die uiteindelijk toch de wedergeboorte van China of de huidige culturele bloei hebben mogelijk gemaakt: de staat, de regering en de partij. Deze actoren van hervorming en ontwikkeling worden consequent genegeerd of in een kwaad daglicht geplaatst.
Die houding vinden we terug in wat er gezegd en geschreven wordt over bijvoorbeeld Europalia.China of over het feit dat de Frankfurter Buchmesse dit jaar de Volksrepubliek als eregast ontving.
What a mess!
In Duitsland hebben personen en groepen vooraf en gedurende de Buchmesse hun verontwaardiging geuit over de keuze voor China op zich. Het land waarvan zij nog altijd beweren dat de censuur er almachtig heerst, zou geen waardige gast zijn op dat festival van het vrije woord.
De berichtgeving ging nauwelijks over de Chinese literatuur, maar elke dag over de mensenrechten. Jürgen Boos, de directeur van het evenement zei: “Het officiële China moet een standpunt innemen over westerse waarden en scherper over zichzelf nadenken – door een stap in onze richting te doen, dagen zij ons uit om ook zelf na te denken over wie we zijn”. Dat laatste bleek vooral bedoeld om een schijn van evenwicht op te houden. Van bescheidenheid of kritiek op het eigen gelijk was geen sprake.
Nadat vicepresident Xi Jinping in zijn toespraak bij de opening van de beurs had opgeroepen tot wederzijds begrip en respect, riposteerde bondskanselier Angel Merkel met “er horen geen taboes te zijn in het debat en die zullen er ook niet zijn…”. Toen officiële gasten weigerden om met dissidenten als gelijkwaardige partners in een forum te gaan zitten of de gebruikelijke ‘veroordelingen van het regime’ vanwege deze mensen aan te horen, kwam er een storm van kritiek.
De Duitse organisator Peter Ripken, die de Chinese gasten was tegemoetgekomen door geen dissidenten op de slotplechtigheid te laten spreken, werd ontslagen. De Chinese delegatie voelde zich door dit alles geschoffeerd en verklaarde dat “de gastvrijheid voor de meer dan 2000 mensen die ze naar Frankfurt hadden gestuurd te wensen over liet, dat ze niet gekomen waren om lessen in de democratie te krijgen”. 
Het klopt inderdaad dat de openheid altijd van dezelfde kant moet komen. In het kader van de Frankfurter Buchmesse had het blad Focus een interview over Tibet aangevraagd en gekregen met Zhu Weiqun, een kaderlid voor het eenheidsfrontbeleid met minderheden. Focus kortte het gesprek, dat twee uur had geduurd en waarin een aantal pittige vragen werden gesteld en beantwoord, in tot een tekst van 205 woorden. Uit de totale tekst van 6700 woorden (in China gepubliceerd en in de Verenigde Staten door een regeringsdienst vertaald) waren argumentatie en feitenmateriaal verwijderd, zodat de uitspraken van Zhu overkwamen als een reeks autoritaire slogans.
Op de Buchmesse werden ook twee boeken van Jiang Zemin, over informatica- en energiebeleid (Elsevier), en een boek van oud-minister Li Lanqing over de debatten bij 30 jaar hervormingen (Oxford University Press) aan de pers voorgesteld. Mevrouw Merkel kreeg een exemplaar van de boeken van Jiang Zemin als geschenk. Alleen in de Chinese pers zijn er recensies verschenen over deze werken. De enige aandacht die ze in westerse media kregen was  in de vorm van speculaties over een tweespalt binnen de Chinese leiding omdat Merkel een boek van Jiang Zemin kreeg en er over Hu Jintao niet werd gerept.

Schoorvoetend en met selectief respect
In de verslaggeving en de publiciteit over Europalia kom je een minder agressieve, maar in wezen ook minachtende houding tegen, zoals ‘als je China uitnodigt zul je inderdaad niet ontsnappen aan die vervelende samenwerking met de autoriteiten, maar het blijft jammer’. Men troost zich dan met de gedachte dat China tot het middelpunt maken van een cultureel feest alweer een middel is om critici aan het woord te laten en om de ambassadeurs van de ‘heersende elite’ te provoceren of min of meer bedekt de les te lezen.
Ai Weiwei een tentoonstelling laten organiseren “was een moedige en vooral listige keuze. Europalia.China wordt immers officieel gepatroneerd en gecontroleerd door de communistische overheid. Hoge Chinese ambtenaren moesten daardoor voor het eerst samenwerken met een notoire dissident”, schrijft Jan van Hove in De Standaard om dan verder weinig te verklappen over de tentoongestelde werken, behalve dat er een is dat hem aan de tanks van Tiananmen laat denken en dat er een werk niet mocht overkomen, waarschijnlijk omdat het een aanklacht tegen de Drieklovendam zou zijn. De enige informatie die we meekrijgen over fotograaf Chi Peng: “eerste Chinese kunstenaar die openlijk homoseksueel is”.
Gelukkig komt Ai Weiwei zelf aan het woord in het artikel van De Standaard en wat blijkt dan: “natuurlijk ontstonden er soms spanningen, omdat Europalia nu eenmaal een door de overheid gepatroneerde onderneming is. Alles gebeurt heel officieel. Toch heb ik redelijk vrij de werken kunnen kiezen. Ongeveer 80 à 90% van de werken die ik graag wilde, is naar Brussel gekomen. Dat is naar Chinese maatstaven een buitengewoon succes”. 
Het selectieve respect voor de snelheid en de efficiëntie van ‘de Chinezen’ herinnert aan de selectieve bewondering voor de prestaties van zwarte atleten: ‘Ze willen nu in Peking een kolossaal museum van moderne kunst bouwen van 80.000 vierkante meter. Zij zeggen: het zal over vijf jaar klaar zijn. En dan is het ook over vijf jaar klaar. Fan Di’an, de directeur, wil er de grootste Tuymans-tentoonstelling ooit houden. In Europa kan men zich niet voorstellen hoe hard het in China gaat”, aldus Luc Tuymans. Waarom vertellen Tuymans of de journalist die hem citeert er niet bij dat Fan Di’an de toppoliticus op het gebied van kunst in China is en wat zijn opinie is over het regeringsbeleid? “De regering heeft het nieuwe National Art Museum of China (NAMOC) besteld en wil dat het er snel komt. Musea voor de kunst zijn een nieuwe fase ingegaan, waarin ze niet langer zomaar een tentoonstellingsruimte zullen zijn, maar centra van activiteiten met goed opgeleid personeel en een professionele aanpak. We zullen leren van het buitenland. Het is de regering die dit heeft besloten en er veel geld voor heeft uitgetrokken en erin zal blijven investeren”. http://www.shanghaieye.net/english/2008/11/fan-dian-interview-full-text (Shanghaieye.net is de blog van Chris Gill, een Engels kunstenaar en schrijver die in Shanghai woont en werkt).
Ook Ai Weiwei’s standpunten over prioriteiten en over de volgorde waarin dingen gebeuren ontlopen, wat het kunstbeleid betreft althans, die van ‘het officiële China’ niet veel: “De kunst volgt de economie”, zegt Ai Weiwei. “Dat is altijd zo geweest. Toen de Chinese economie begon te groeien en de mensen wat rijker werden, kwamen er al vlug meer middelen en belangstelling voor kunst. Je zag plots interessante jonge kunstenaars en ook verzamelaars die hun werk kochten”.
Het is waar dat er tegen Ai Weiwei hardhandig is opgetreden door de politie, bij een politieke actie. Dat hij het de overheid politiek lastig maakt, heeft diezelfde overheid echter niet belet hem te vragen om het Vogelneststadion voor de Olympische Spelen te ontwerpen. Dat hoge Chinese ambtenaren voor het eerst samenwerken met een notoire dissident in het kader van Europalia – zie boven – klopt immers niet, een slordigheid die voortkomt uit de vooringenomenheid van Jan van Hove.
 Een andere kijk is mogelijk
Alleen al door het programma van Europalia.China te bekijken, merk je dat de Chinese staat grote waardering heeft voor kunst en cultuur en goede voorwaarden en kansen schept. Het wordt duidelijk dat dit op bepaalde gebieden al zo was vanaf de stichting van de Volksrepubliek. Ook onafhankelijke en kritische kunstenaars krijgen, zo blijkt, vaak de nodige ruimte. Enkele citaten uit het programmaboekje:
“Het symfonieorkest van Guangzhou (van het openingsconcert) opgericht in 1957 (in de Mao-periode dus)… soliste Shen Tiemei legt zich toe op de Sichuan operatraditie. In 1988 en in 2000 ontving ze de Plum Blossom Award, de meest prestigieuze prijs voor podiumkunsten in China… De Shanghai Peking Opera Troupe bestaat al meer dan vijftig jaar en heeft in die tijd een unieke stijl gecreëerd, tussen traditie en moderniteit in… Het grootste traditionele orkest van China werd in 1960 opgericht in Beijing (ook in de Mao-periode)…  … De avant-garde van de Chinese architectuur, urbanisme en design spelen in op een maatschappij in volle beweging…. 

Een nieuwe generatie vrouwelijke kunstenaars, die zich hebben losgemaakt van de realistische en traditionele kunst, heeft al haar plaats gevonden in musea, galerieën, collecties en biënnales….
Lin Zhaohua Theatre studio ontstond in 1989 en is een van de oudste onafhankelijke gezelschappen voor modern theater in China … Guangdong modern Dance Company opgericht in 1992 en het belangrijkste gezelschap voor moderne dans in China brengt het beeldverhaal van Sang Jijia, Tibetaans danser en choreograaf … Chinese kunstenaars focussen op het dagelijkse leven in China, ‘China Villagers’ Documentaries’ met de steun van de EU en de Chinese regering… de diversiteit van 55 minderheden is duidelijk terug te vinden in het concert ‘Eastern Voices’, een bloemlezing van de mooiste stemmen die te horen zijn in China… de Hanggai band maakt ophef in de muziekscene van de hoofdstad met Mongoolse etnische muziek… schrijfster Tie Ning schrijft realistische en wrede schetsen van het leven in China. In 2006 werd ze als eerste vrouw voorzitter van de Chinese schrijversassociatie… De jonge Chinese pianist Langlang, een wereldster, we konden hem aan het werk zien bij de Olympische Spelen (net als cineast Zhang Yimou en … Ai Weiwei).”
Negentien Chinese provincies, steden en autonome regio’s en 58 musea, bibliotheken, openbare en particuliere instellingen dragen samen met het ministerie van Cultuur van de Volksrepubliek bij aan Europalia en hebben meer dan 1000 kunstenaars naar België gestuurd. Wie bij een bezoek aan Europalia geniet van de veelzijdigheid van China, de combinatie van traditie en moderniteit, moet misschien een stap verder zetten en zichzelf nog meer boeiende ervaringen gunnen. Dat kan door ook kennis te nemen van ‘wat China denkt’, zowel aan de top als aan de basis.
Vooroordelen kunnen bijvoorbeeld sneuvelen bij de lectuur van het integrale interview met Zhu Weiqun over Tibet (zie boven), een boek van Jiang Zemin of Li Lanqing of een hedendaagse roman, van een auteur die in China woont en schrijft, of door de Chinese media niet op voorhand af te doen als makers van propaganda. Wellicht zorgt de kennismaking met wat de Chinezen ons willen vertellen voor nog meer interessante verrassingen.