Dit is een recensie van het boek ‘Socialism with Chinese Characteristics: A Guide for Foreigners’ van Roland Boer, een Marxistische filosoof die in Dalian, China verblijft. De recensie is van Tamara Prosic, Senior Researcher, Monash University, Melbourne, Australië.
ChinaSquare haalt de recensie uit 2021 weer naar voren omdat het boek nu gratis verkrijgbaar is, en wel via deze link
Socialism With Chinese Characteristics : Roland Boer : Free Download, Borrow, and Streaming : Internet Archive
Tijdens de hele periode sinds de hervormingen en de opening naar het buitenland in 1978, en in het bijzonder de laatste decennia, is China dikwijls voorgesteld als een economisch en politiek hybride systeem: een land dat officieel socialistisch is en dat achter een scherm van voortdurende verklaringen door zijn communistische partij en haar leiders dat ze vasthouden aan het Marxisme en de uitbouw van het socialisme twee essentiële kenmerken van het kapitalisme omarmd heeft: privé-eigendom van de productiemiddelen en een markteconomie.
Voor velen vormt dit hybride karakter ook een onoplosbare tegenstrijdigheid waarbij, zoals in de klassieke paradox van de leugenaar, een reeks tegengestelde verklaringen opduiken die mekaar wederzijds ongeldig maken; het gaat om verklaringen in lijn met de populaire opvattingen over ‘authentiek’ Marxistische/socialistische/communistische economische en politieke waarden, praktijken enz. én verklaringen over even ‘authentieke’ kapitalistische/liberale/neoliberale waarden, praktijken, enz. Over het algemeen redeneert men dat indien China echt socialistisch is en haar communistische partij oprecht vasthoudt aan het Marxisme ( als theoretische en praktische gids om het socialisme en uiteindelijk het communisme te verwezenlijken), het invoeren van praktijken die typisch zijn voor het kapitalisme een verraad (of een afwijking) van het Marxisme is en het invoeren van kapitalisme. In deze in wezen dualistische logica is China geëvolueerd tot ‘staatskapitalisme’, ‘bureaucratisch kapitalisme’, ‘kapitalistisch socialisme’, ‘neoliberaal kapitalisme met Chinese karakteristieken’, ‘oligarchenkapitalisme’, ‘rood kapitalisme’ en nog vele andere soorten kapitalisme. Veel van deze omschrijvingen als ‘kapitalistisch’ komen van niet-marxisten en zijn in veel gevallen nauwelijks verhulde pogingen om de slogan van Thatcher ‘Er is geen alternatief’ of de stelling van Fukuyama over ‘het einde van de geschiedenis’ te bevestigen. Jammer genoeg lopen ook veel Marxisten, speciaal in het Westen, in de val van de dualistische sociale ontologie wanneer ze over China denken. Er zit een flagrante fout in hun benadering: ze negeren de basis van de Marxistische werkwijze, meer bepaald de dialectiek, die inhoudt dat men de werkelijkheid, inclusief de werkelijkheid van het socialisme, begrijpt als een voortdurende ontwikkeling van tegenstellingen en hun oplossing door opheffing ervan.
Het socialisme met Chinese karakteristieken vormt een uitdaging voor de simplistische lens met twee elkaar uitsluitende mogelijkheden waardoor het socialisme in China dikwijls bekeken en beoordeeld wordt. Dit boek is zoals de titel zegt , een gids voor het Chinese socialisme; het is tegelijk erg breed en diepgaand; het is niet zozeer op niet-Chinezen gericht maar eerder op diegenen die de kijk verloren hebben op de Marxistische dialectiek als theorie, analytische methode en vooral als kader en gids voor sociale praktijk. Voor anderen die zoals ik opgegroeid zijn en geleefd hebben in een socialistisch land, is het lezen van ‘ Socialism with Chinese Characteristics’ als een reis die tegelijk bekend en nieuw aanvoelt: bekend omdat men de taal van specifiek socialistisch Marxisme herkent maar nieuw door de manier waarop het in de Chinese context is toegepast.
Het is niet gemakkelijk het boek van Boer samen te vatten. Er zijn tien hoofdstukken (elk met een aantal secties en subsecties) die proberen een volledig antwoord en verklaringen te brengen voor de vele verschillende vragen die men over het moderne China kan stellen. Sommige daarvan zijn eerder theoretisch, andere meer feitelijk, maar ze putten alle uit een breed gamma bronnen van historische, Marxistische, politieke, wettelijk, taalkundige enz. aard. Het boek handelt over wat sommigen de ‘grote vragen’ vinden, zoals de Marxistische basis voor de hervormingen en de opening naar het buitenland, het invoeren van privé-eigendom van de productiemiddelen en de markteconomie (hoofdstukken 4 en 5), de theoretische grondslagen en het praktisch functioneren van de Chinese socialistische democratie (hoofdstukken 8 en 9), ideeën over soevereiniteit en mensenrechten en hun praktische uitwerking (hoofdstuk 7) . Terwijl deze ‘grote’ vragen aangepakt worden, worden echter ook een aantal andere vragen beantwoord, zoals het statuut van de nationale minderheden en hoe ze betrokken zijn in het democratisch proces (sectie 8.5), de betekenis van ‘rechtsstelsel’ en ‘rechtsstaat’ (subsectie 8.6.1), de rol van de Partij en de rol van de regering (subsectie 9.6.2), standpunten over globalisering (subsectie 10.4.8), enz. Elk hoofdstuk bevat ook citaten en referenties uit Chinese bronnen, waaronder de geschriften en toespraken van partijleiders (Mao Zedong, Zhou Enlai, Deng Xiaoping, Xi Jinping) , documenten van congressen en conferenties en geschriften van een onwaarschijnlijk groot aantal Chinese Marxistische filosofen, politicologen, economisten, enz., waarvan de meesten jammer genoeg onbekend zijn buiten China. Het boek geeft ook een verklaring voor een aantal Chinese woorden, uitdrukkingen en karakters die deel uitmaken van het Chinese Marxistische discours, zoals shishiqiushi (de waarheid zoeken in de feiten), datong(eenheid, samenhorigheid, harmonie) (p.32), xiaokang (middelmatig welvarend, gezond,vreedzaam en veilig) (hoofdstuk 6), baquan (hegemonie) (p.256), enz.
De manier waarop al dit veelzijdig materiaal samen gebracht wordt en voorgesteld is duidelijk en toegankelijk; maar het boek is ver van een eenvoudige beschrijvende tour zoals men zou verwachten van een ‘gids’. Het is tevens een diepgaand analytisch werk dat om de eigenheid van het Chinese Marxisme en de complexiteit van de opbouw van het socialisme in de kijker te zetten gebruik maakt van een zorgvuldige lezing van Chinese teksten (en ze toetst aan de feitelijke praktijk), talrijke vergelijkingen maakt met Sovjet- en Westers Marxisme en Westers liberaal denken, constant heen en weer springt tussen verleden en heden, inzoomt op details en uitzoomt naar het grote plaatje en talrijke uitweidingen bevat over hoe de beschreven praktische aspecten passen in het Chinese Marxistisch discours. In deze zin is ‘Socialism with Chinese Characteristics’ lezen niet zo gemakkelijk. Het gaat breed én diep zodat me er constant zijn gedachten moet bijhouden en, allerbelangrijkst, een open geest vereist is en de bereidheid om te aanvaarden dat vertrouwde Marxistische ideeën en begrippen anders, soms zelfs compleet anders ingevuld worden.
Het beeld van het ‘socialisme met Chinese karakteristieken’ dat uit deze intense tocht naar voor komt is dat van een levendige, dynamische en complexe maatschappij die constant in ontwikkeling is in een kritische dialectische dialoog met zichzelf en de rest van de wereld. Inderdaad, indien we zouden moeten samenvatten wat ‘socialisme met Chinese karakteristieken’ inhoudt zonder zwaar afbreuk te doen aan zijn complexiteit, dan zouden we zeggen dat het een voorbeeld is van Marxistische dialectiek in de reële praktijk. Dialectiek was de drijvende kracht achter de hervormingen en de opening naar het buitenland (hoofdstukken 2,3,4, sectie 5.3) en het is stil de overheersende theorie en methode die de ontwikkeling van het Chinese socialisme bezielt en vorm geeft (sectie 1.2 en hoofdstuk 10). Wat echter het verschil maakt tussen Chinese Marxistische dialectiek en Marxistische dialectiek in de klassieke zin is dat het refereert naar de Chinese geschiedenis en de omstandigheden van China (subsectie 1.3) en dat zijn belangrijkste aandacht niet langer gaat naar tegenstellingen binnen het kapitalisme, maar naar het oplossen van de tegenstellingen die opduiken in het socialisme, in een post-revolutionaire sociale werkelijkheid waarin, zoals Marx zou zeggen, de onteigenaars al onteigend zijn (sectie 3.4 en subsectie 4.5.1). Met andere woorden, dit is een soort van socialistische dialectiek waarvan de belangrijkste bekommernis de ontwikkeling van het socialisme is als concrete sociale, economische en politieke praktijk.
Dialectiek is het overheersend thema van het boek, maar de sleutel tot het begrijpen van de specifiek Chinese socialistische dialectiek en het goed inschatten van de de ingewikkeldheid van het Chinese socialisme en zijn manier van werken ligt in de eerste vier hoofdstukken, want de meeste ideeën worden daarin uiteen gezet en in de rest van het boek verder in steeds meer details uitgewerkt. In de inleiding legt Boer de rol uit die het Marxisme speelt in China, wat daar specifiek Chinees aan is, en heeft hij het over een aantal liberale en westerse Marxistische (verkeerde) voorstellingen van het Chinese socialisme, die Chinese intellectuelen en Boer zien als inadequaat en methodisch fout omdat ze proberen China te begrijpen vanuit een westers historisch perspectief, westerse intellectuele tradities en westers Marxisme. In het tweede hoofdstuk bespreekt hij de twee principes van Deng ( de gedachten bevrijden van dogmatisme om de productiekrachten te kunnen bevrijden en de waarheid zoeken in de feiten als grondslag van de Marxistische werkwijze); dat waren de instrumenten waarmee men hervormde van een volledig geplande economie naar een gemengde plan-markteconomie. Het derde hoofdstuk behandelt de ‘analyse van de tegenstelling’, het dialectisch materialisme dat ontwikkeld werd in de Sovjet-Unie – namelijk het snappen dat tegenstellingen blijven bestaan in het socialisme, ook al zijn ze niet meer antagonistisch – en de manier waarop dat in de omstandigheden van China is toegepast. Het vierde hoofdstuk tenslotte legt de redenen uit voor de hervormingen en de opening naar het buitenland door analyse van de tegenstellingen tussen tegenstrijdige paren als collectief/individueel, gelijkheid/verschil, revolutie/hervorming, zelfbedruipendheid/globalisering, en hun herijking binnen de Chinese economische en politieke context. Hierna begint het boek aan een erg gedetailleerde discussie van meer concrete aspecten van het Chinese socialisme, zoals de economie, de socialistische modernisering, soevereiniteit, mensenrechten en democratie, om te eindigen met een uiteenzetting over de ideeën van Xi jinping. Al deze hoofdstukken illustreren duidelijk de stevige basis van de stelling van Boer in de inleiding, namelijk dat het Marxisme aan de grondslag ligt van het Chinese project, maar dat Marxisme is, zoals al eerder vermeld, op de eerste plaats betrokken en toepasbaar op problemen onder het socialisme.
Vervult het boek van Boer zijn belofte om ‘het gebrek aan kennis recht te zetten’ over het concept en de praktijk van het socialisme met Chinese karakteristieken? Zeker, en meer ook. Voor diegenen die zich afvragen of China nog socialistisch is of de Communistische Partij van China ervan verdenken het Marxisme te hebben opgegeven, verschaft het boek veel materiaal om hun antwoord te bepalen. Eigenlijk zou iedereen die zich ernstig wil verdiepen in het ‘socialisme met Chinese karakteristieken’ dit boek moeten lezen. Ikzelf heb er nooit aan getwijfeld dat China nog socialistisch was. Voor mezelf herbevestigde ‘Socialism with Chinese Characteristics’ dat communisme inderdaad ‘de oplossing voor het raadsel van de geschiedenis’ is – ik was daar aan gaan twijfelen na de rampzalige mislukkingen in Joegoslavië en de Sovjet-Unie – en gaf het me opnieuw hoop dat de wereld liever vroeger dan later tot die oplossing komt. China wil de weg naar dit doel wijzen door de kracht van het voorbeeld en het boek van Boer belicht op een sterke manier de ins en outs van dat voorbeeld.
Socialism with Chinese Characteristics: A Guide for Foreigners
Springer, Singapore, 2021. 316 pp., 103,99 € hb, ISBN 9789811616211
Vertaling van de recensie door Frank Willems
