Jonathan Holslags ‘Van muur tot muur’: veel diagnose, weinig therapie

Paul Lookman

Deze recensie van Holslags boek verscheen op de blog ‘Geopolitiek in context’. Met toestemming van de recensent nemen wij ze over. Deze link leidt naar het originele stuk:
https://geopolitiekincontext.wordpress.com/2023/04/23/jonathan-holslags-van-muur-tot-muur-veel-diagnose-weinig-therapie/
Reageren op deze recensie en andere artikelen van Paul Lookman* kan via https://geopolitiekincontext.wordpress.com/

De zesde, uitgebreide druk van ‘Van muur tot muur’ van J. Holslag is qua geschiedschrijving interessant. De lezer die naast de diagnose een serie aanbevelingen verwacht om een beter geïntegreerde wereld te verwezenlijken, komt echter bedrogen uit.

Drie decennia geleden viel de Sovjet-Unie uiteen. Francis Fukuyama¹ kondigde een nieuw tijdperk van openheid, economische globalisering en politieke  democratie aan. Maar als we VUB-professor Jonathan Holslag in ‘Van muur tot muur’ mogen geloven, leven we vandaag in een wereld van gebroken dromen. Economische openheid heeft niet geleid tot politieke openheid, maar tot verrijking van China en Rusland. De zesde druk van Holslags boek pakt uit met een serie lovende statements, van ‘boeiend en leerzaam’ (Historisch Nieuwsblad) tot ‘briljant en glashelder’ (Geert Mak). Wie dan toch kritiek op het boek levert, moet van goeden huize komen. Ik trek de stoute schoenen aan in deze recensie en – separaat – in een aanvullende analyse van Holslags stokpaardje ‘China rijk maken’.

Neergang

Holslags oordeel over de recente wereldpolitiek is duidelijk. Het Westen heeft kansen laten liggen. De inzet om de vrijheid te bevorderen, verdween. De economische mondialisering ging niet hand in hand met de verbreiding van democratie. Het schortte Europa aan economische autonomie en weerbaarheid. Decadentie en roekeloos consumentisme speelden ons parten. We verwaarloosden de Global South, waren niet voorbereid op de bevolkingsexplosie daar, en moesten afrekenen met een toename van het terrorisme en migratiedruk. De westerse wereld toonde steeds meer barstjes en zag de macht naar het Oosten verschuiven. Voor de auteur is de neergang in Europa niet onontkoombaar. Hij ziet zelfs kansen voor het continent om zijn macht te behouden.

Het schortte Europa aan economische autonomie en weerbaarheid. Decadentie en roekeloos consumentisme speelden ons parten.

Holslags geschiedschrijving is vooral interessant voor wie deze periode niet bewust heeft meegemaakt. Zijn kroniek vergt echter heel wat kanttekeningen. De val van de Berlijnse muur luidde voor de VS een periode in van unipolariteit. De VS had het voor het zeggen. Ex-Sovjetstaten werd omvangrijke hulp geboden om er financieel-economisch bovenop te komen. Wie dacht dat dat gebeurde om een beter geïntegreerde wereld te creëren, kwam bedrogen uit. De NAVO breidde zich naar het Oosten uit, en Rusland bleef de vijand. Het gemeenschappelijk Europees huis dat Gorbatsjov bepleitte, kwam er niet. De VS creëerde een nog groter Amerikaans imperium, waar enkel plaats was voor bondgenoten. Het was een houding die de VS ook ten opzichte van China zou aannemen.

Leiderschap

Niets duidt erop dat de wereld China als vijand moet zien. Maar de VS verkondigt continu dat China een grote bedreiging is. Het is een mentaliteit van een wereldmacht die gelooft de nummer één te moeten zijn, die elk succesverhaal als een bedreiging afschildert. Wie gelooft in een open wereld waarin staten samenwerken, juicht het succes van anderen toe. Maar in de VS voeren de neoconservatieven nog altijd de boventoon. Robert Kagan, mede-oprichter van het neoconservatieve Project for the New American Century (PNAC) stelt ijskoud dat de wereld niet kan functioneren zonder Amerikaans leiderschap. Dat is een gevaarlijke houding. Een land met 330 miljoen inwoners moet 8 miljard wereldburgers leiden? Gelukkig verwerpt de wereld die houding in overgrote meerderheid.

Wie gelooft in een open wereld waarin staten samenwerken, juicht het succes van anderen toe. Maar in de VS voeren de neoconservatieven nog altijd de boventoon.

De rest van de wereld zit niet stil. China blinkt uit als de meest productieve, innovatieve en dynamische speler. De laatste 40 jaar heeft het geïnvesteerd in modernisering, infrastructuur en kwaliteitsonderwijs. Het heeft 800 miljoen mensen uit de armoede getild. Het blijft een gigantische afzetmarkt en hyper-innoverende productielocatie. Maar het Westen zette in op winstmaximalisatie. Het volgde extreme neoliberale recepten. De maakindustrie werd vervangen door Aziatische industriële arbeid. Op de thuismarkt leek financiële handel lucratiever dan industriële. De financiële sector werd gedereguleerd. Retailbanken kregen een derivatenpoot, omvallende banken werden gered met belastinggeld. In dat licht kunnen we Holslags theorie dat wij China welvarend hebben gemaakt naar het rijk der fabelen verwijzen. We hebben op onze lauweren gerust.

Angelsaksische hegemonie

Het idee van unipolariteit, van volledige dominantie, dat de VS heeft geërfd van zijn Britse voorganger, is achterhaald. Tweehonderd jaar Angelsaksische hegemonie is voorbij. Zo kan welvaart zich over de wereld verspreiden. Het Westen zal moeten leren te delen. Recent riep een koelbloedig Duits parlementslid de 38.500 Amerikaanse militairen in Duitsland op om te vertrekken en hun kernwapens mee te nemen. En bij de goodwill-missie van de Amerikaanse vice-president Kamala Harris verklaarde Zambia’s oppositieleider Fred Mnembe dat Amerika, met zijn palmares van slavernij en staatsgrepen overal ter wereld, dat Afrikaanse leiders als Patrice Lumumba, Gamal Abdel Nasser, en Moammar Mohammed al-Qadhafi heeft vermoord en Kwame Nkrumah ten val bracht, niet de morele autoriteit heeft om Afrika de les te lezen over democratie.

Recent riep een koelbloedig Duits parlementslid de 38.500 Amerikaanse militairen in Duitsland op om te vertrekken en hun kernwapens mee te nemen.

Holslags boek bevat ook manifeste fouten. Hij stipt de Iraakse oorlog tegen Koeweit aan, de aanhechting van de Krim bij Rusland, en de maritieme stappen van China. Maar hij verzuimt de Amerikaanse rol te vermelden: de slinkse aanmoediging van Irak in zijn conflict met Kuweit, de nakende NAVO-bezetting van de Krim en de Amerikaanse dreiging om de Straat van Malakka af te sluiten om China economisch te wurgen. China moest wel een sterke marine uitbouwen en een landroute uitstippelen om zijn afzet naar Europa te vrijwaren. Hij stipt de quasi machteloosheid aan van de VN en de Veiligheidsraad, maar waarom doet hij geen suggesties voor hun hervorming? Waarom wijst hij niet op de politisering door het Westen van essentiële internationale organen als de chemische en nucleaire waakhond, het Internationaal Strafhof (ICC) en het Internationaal Gerechtshof (ICJ)?

Zelfbeschikkingsrecht

Holslag vraagt zich af hoe “brute machtspolitiek plaats zou kunnen maken voor een heilzame wereldorde”, maar hoe definieert hij die dan? En waarom verzuimt hij in die context te vermelden wat sommige van zijn collega’s de etnische zuivering van Palestina noemen? Nu wereldwijd de woede bij twee miljard moslims over het lot van de Palestijnen recordhoogten bereikt, had hij hier toch een paragraaf aan moeten wijden. Waarom hekelt hij op p. 363 “de halfhartige reactie op de Russische annexatie van de Krim”, terwijl in werkelijkheid de Russisch-sprekende en -voelende bevolking zich bij referendum uitsprak voor aanhechting bij Rusland? Holslag veroordeelt de “annexatie”, maar zwijgt over de Israëlische annexatie van de Golan, en dat zonder referendum.

Hij wijst niet op de twee vormen van kapitalisme: de Anglo-Amerikaanse variant, het harde neoliberalisme waarin individueel succes centraal staat, en het Rijnlandse model gebaseerd op solidariteit binnen een samenleving.

Op p. 15 spreekt Holslag over “het falen van het kapitalisme”, maar daar blijft het bij. Hij spreekt over het Chinese staatskapitalisme, maar verzuimt te vermelden dat, anders dan in de VS, waar de financieel-economische-militaire elite het voor het zeggen heeft, het de Chinese overheid is die de economie aanstuurt. Hij wijst niet op de twee vormen van kapitalisme: de Anglo-Amerikaanse variant, het harde neoliberalisme waarin individueel succes centraal staat, en het Rijnlandse model gebaseerd op solidariteit binnen een samenleving. Had hij niet – als licht aan het einde van zijn donkere tunnel – moeten pleiten voor het Scandinavische kapitalisme dat de scherpe kanten van het kapitalisme afschaaft, een systeem dat misschien model moet staan voor onze toekomstige economische orde?

Syrië

Op p. 303 meldt Holslag een aanval met Sarin in 2012 in Syrië met meer dan duizend doden. Maar de eerste gifgasaanval dateert van 21/8/2013 (Ghouta; 281 doden, geen vergelding nadat Obama bericht had ontvangen dat de stalen niet conform waren). Vervolgens kennen we die van Khan Shaykhun van 4/4/2017 (89 doden, 59 kruisraketten op 7/4/2017; achteraf bleek dat de gifaanval gefingeerd was) en de Chlorine-aanval van 7/4/2018 (Douma, kokhalzende kindertjes; 50 doden; VS+F+VK vergelding; ook gefingeerd). Over welke aanval sprak hij? En op p. 351 suggereert hij dat de VS zich uit Syrië had teruggetrokken. Waarom maakt hij geen melding van de blijvende, niet-uitgenodigde en dus illegale aanwezigheid van de Amerikanen in NO-Syrië, waar zij de Syrische oliebronnen plunderen?

Waarom maakt hij geen melding van de blijvende, niet-uitgenodigde en dus illegale aanwezigheid van de Amerikanen in NO-Syrië, waar zij de Syrische oliebronnen plunderen?

Om terug te keren naar Holslags oordeel over de wereldpolitiek: hoe kan de VS ‘democratie verbreiden’ als het de wereld voorliegt over issues als de blokkade op Cuba en de oorlogen in Vietnam, Joegoslavië, Afghanistan, Irak, Libië en Syrië? Het politieke systeem in eigen land is compleet verziekt . Sinds 2010 kunnen bedrijven er onbeperkt geld uitgeven aan verkiezingen. Big business maakt de dienst uit. Als Holslag zich al druk maakt over het gebrek aan “economische autonomie en weerbaarheid” in Europa, schaart hij zich dan in de rij opiniemakers die dapper pleiten voor strategische autonomie, maar heel goed weten dat enkel strategische onafhankelijkheid ons van de knellende Amerikaanse overheersing kan bevrijden? Waar ziet hij die ‘kansen voor het continent om zijn macht te behouden’?

‘Van muur tot muur’ is een interessant boek, maar het kijkt wel naar de wereld door een westerse lens. De auteur vraagt zich af “wat er in hemelsnaam [is] gebeurd”. Hij wijst op een “derde weg”, maar vult die niet in. Hij leidt de lezer een donkere tunnel in, maar toont geen licht aan het einde daarvan. Daarin stelt de auteur teleur. Een remedie, een serie aanbevelingen, mag de lezer van een boek dat als briljant wordt aangeprezen toch wel verwachten.²

Van muur tot muur. De wereldpolitiek sinds 1989, door Jonathan Holslag, de Bezige Bij, Amsterdam, 428 blzn., 569 eindnoten, ISBN 978 94 031 0692 2. Jonathan Holslag (1981) is als politicoloog verbonden aan de Vrije Universiteit Brussel en het Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek Vlaanderen.

Noten

1 De Amerikaanse politicoloog Francis Fukuyama is Senior Fellow en ere-professor aan Stanford University. In zijn wereldwijd geciteerde boek The End of History and the Last Man van 1992 verdedigt hij zijn  omstreden theorie dat met de ontbinding van de Sovjet-Unie in 1991 de mensheid het eindpunt heeft bereikt van zijn ideologische evolutie, en dat de westerse liberale democratie de optimale bestuursvorm zal blijken.

2 Holslag houdt op 22 mei om 14:00 uur een lezing over zijn boek aan de Seniorenuniversiteit Hasselt, campus Diepenbeek (aula’s H5 en H6, Agoralaan – gebouw D). Men kan vrij naar de lezing  komen, maar of er ruimte beschikbaar is blijkt pas kort voor de aanvang van de lezing. De toegang bedraagt €8.

*****

*Paul Lookman is onafhankelijk geopolitiek analist en redacteur van ‘Geopolitiek in context’. Hij is auteur van drie boeken, en woont sinds 1981 in België. Voor een uitgebreide versie van zijn profiel: https://geopolitiekincontext.wordpress.com/geopolitiek-in-context-mission-and-credentials/