China’s Sociaal Kredietsysteem is niet wat je denkt

Recent was het weer zo ver. Na een uitzending van Tegenlicht waarop nogal wat aan te merken was laaide de discussie over China’s sociale kredietsysteem weer op. Vooral tegenstanders van de ‘sleepwet’ waar een paar weken later in een referendum op gestemd kon worden grepen het aan als een voorbeeld van ‘zo’n maatschappij’, en dus de sleepwet, die we toch echt niet moeten willen in Nederland.

Dit artikel is van Ed Sander en verscheen eerder op de website Chinatalk.nl
Dit alles gaat gepaard met een aantal hardnekkige misverstanden die al vier jaar de ronde doen op het internet en in de media in het algemeen. Ik wil in dit artikel nogmaals proberen deze misverstanden uit de wereld te helpen. Ook wil ik een poging doen wat meer begrip te kweken voor de situatie in China. Bij het beoordelen van China’s kredietsystemen – spoiler: er zijn er meerdere! – maken we namelijk een grote fout door deze te bekijken door een westerse bril en vanuit de context van onze samenleving. Maar China is Nederland niet…
Let wel: in dit artikel probeer ik het sociale kredietsysteem niet te bekritiseren, noch te verdedigen. Ik probeer enkel de hardnekkige misverstanden weg te nemen en de nodige nuancering aan te brengen.

Misverstand 1: Er is één kredietsysteem

Het grootste misverstand is dat er één systeem is. Dit leidt tevens tot verschillende conclusies die in de praktijk niet kloppen. Simpel gezegd zijn er twee groepen systemen. Om het verschil wat te benadrukken refereer ik persoonlijk liever aan commercieel kredietsysteem en sociaal managementsysteem.
Commercieel kredietsysteem: Onder andere vanwege het ontbreken van een goed kredietwaardigheidssysteem zoals wij dat hier kennen in de vorm van een BKR en daarmee kredietverstrekking aan consumenten heeft de Chinese overheid een aantal particuliere bedrijven goedkeuring gegeven voor het ontwikkelen van eigen kredietwaardigheidssystemen. De bekendste hiervan is Sesame Credit van Ant Financial, een zusteronderneming van Alibaba. Voor het berekenen van een kredietscore maakt Sesame Credit vooral gebruik van transactiedata op diverse platforms van Ant Financial en Alibaba, denk aan Tmall, Taobao en Alipay. Bij een hoge score krijgt een consument toegang tot bepaalde diensten, zoals proefritten met auto’s, het niet hoeven betalen van borg in hotels, e.d.. Omdat financiële draagkracht een belangrijk aspect is bij het zoeken naar een partner is Sesame Credit ook geïntegreerd in verschillende datingsites, zodat gebruikers de scores van hun potentiële partner kunnen zien. Lees ook het uitgebreide artikel over Sesame Credit dat ik enkele jaren geleden schreef voor meer details.
Sociaal managementsysteem: De Chinese overheid wil in 2020 een systeem invoeren waarmee het sociale gedrag van de burgers beoordeeld en gestuurd kan worden. Bij goed gedrag wordt men beloond en bij slecht gedrag bestraft. De vraag is of de termijn technisch haalbaar is gezien de grote hoeveelheden data en complexiteit van het koppelen van verschillende databases. Ook binnen het sociaal managementsysteem is er momenteel niet één systeem, maar wordt er in ruim 40 regio’s geëxperimenteerd met verschillende lokale systemen. Centraal bestaan er echter wel diverse ‘zwarte lijsten’, bijvoorbeeld van personen die veroordeeld zijn tot het betalen van boetes maar die niet betalen, of toeristen die zich ernstig misdragen tijdens vluchten of in het buitenland. Dergelijke personen kunnen vervolgens beperkt worden in hun vrijheden. Zich misdragende toeristen kunnen bijvoorbeeld een aantal jaren niet meer naar het buitenland op vakantie. Personen die door het gerechtshof opgelegde boetes niet betalen kunnen geen gebruik maken van eersteklas in de trein of luxe hotels; immers, als je dat kunt betalen kun je ook gewoon je boetes betalen. Ook over dit systeem schreef ik in het verleden een artikel.
Een belangrijk verschil tussen de twee categorieën is dat het sociaal managementsysteem beloont en straft, het Sesame Credit-systeem beloont alleen bij hoge scores. Een systeem als dit toont vooral aan hoe draagkrachtig je bent, terwijl het sociaal managementsysteem overheidsambtenaren en -organen, bedrijven en de burger probeert te sturen in moreel en ethisch gedrag.
Deze video van Extra Credits uit 2015, waar geregeld naar verwezen wordt, is een van de boosdoeners voor de verwarring en zit vol feitelijke incorrectheden en wilde aannames. Veel mensen zullen de video bekijken, maar niet de opmerkingen onder de video lezen, waarin de maker toegeeft dat er veel discussie is over de werking van het systeem en hij eigenlijk ook niet zeker weet hoe het zit. De aanname in het begin van de video dat aartsrivalen Alibaba en Tencent samen een kredietsysteem zouden hebben opgezet zou bij iedereen met een beetje kennis van de Chinese internetmarkt al alarmbellen moeten laten rinkelen…

Misverstand 2: Alibaba deelt haar data met de overheid t.b.v. het kredietsysteem

Zoals aangegeven is er dus niet één systeem en de twee categorieën staan (voor nu) ook niet met elkaar in verbinding. Chinese internetbedrijven zijn verplicht data aan de overheid te leveren als deze erom vraagt, maar er is geen bewijs dat Alibaba op grote schaal al haar data deelt. Het is wel mogelijk dat de overheid de transacties van specifieke personen (verdacht van terrorisme, activisme e.d.) opvraagt bij Alibaba, of dat de kopers of verkopers van een bepaald artikel worden opgevraagd. Denk bijvoorbeeld aan namaakartikelen die op marktplaats Taobao worden aangetroffen. Maar van automatisch delen van grote hoeveelheden data is voor zover bekend geen sprake.
Hoewel de overheid dus waarschijnlijk niet op structurele basis grote hoeveelheden data onttrekt aan Alibaba’s platforms (en Alibaba dat gerucht ook ontkent) is het wel zo dat Sesame Credit gebruik maakt van de zwarte lijsten met mensen die hun gerechtelijke boetes niet betalen. De overheid verstrekt deze data aan Ant Financial, die daarmee de Sesame Credit-scores verlaagt.
Ook is het de bedoeling dat verschillende overheidsorganen onderling data met elkaar gaan delen. Slecht gedrag in de ene sector kan dan leiden tot bestraffing in diverse andere sectoren. Betaal je je door de rechter opgelegde schadevergoeding niet? Dan mag je ook niet meer eersteklas reizen. Dat klinkt ons misschien vreemd in de oren omdat het twee niet gerelateerde zaken kan betreffen, maar in China, waar de overheid cultureel de rol van ‘ouder’ vervult, is het te vergelijken met onze eigen opvoeding: eet je je groenten niet netjes op? Dan ook geen televisie vanavond!
Overigens is het wel zo dat de overheid een nationaal sociaal managementsysteem niet in haar eentje kan opzetten en daar de specialistische hulp van experts voor nodig heeft. Die experts moeten wel degelijk gezocht worden onder de grote internetbedrijven, waarvan enkelen dus zelf al soortgelijke kredietsystemen als dat van Sesame Credit hebben opgezet. In 2015 gaf Ant Financial in een persbericht al aan te willen helpen bij het bouwen van een nationaal sociaal managementsysteem en ook Baidu is door de overheid te hulp geroepen voor de technische implementatie.

Misverstand 3: Het sociaal kredietsysteem is een puntensysteem

Alibaba’s Sesame Credit is een puntensysteem waarbij een bepaalde score behaald wordt en een gebruiker zelfs suggesties krijgt om die score te verbeteren, bijv. door meer te kopen op Alibaba-platforms of het persoonlijke profiel beter in te vullen. Maar in tegenstelling tot de hardnekkige berichtgeving dat elke burger in China van de overheid een score krijgt is het sociaal managementsysteem geen systeem dat per definitie gebaseerd is op scores en het krijgen van bonus- en strafpunten.
De meeste huidige lokale experimenten met sociaal managementsystemen bestaan eerder uit zwarte lijsten dan uit scoresystemen. Tevens wordt er geëxperimenteerd met ‘naming and shaming’ waarbij personen die zich misdragen op een moderne technologische manier aan de schandpaal genageld worden. Zo is er een experiment waarbij je een speciale overgangstoon en boodschap te horen krijgt als je iemand belt die zijn boetes weigert te betalen. Ook is er een experiment waarbij voetgangers die regelmatig door rood licht lopen door middel van gezichtsherkenning geïdentificeerd worden en met naam en toenaam op een publicatiebord verschijnen of op hun sociale media een aantal likes moeten verzamelen voor een verslagje van hun overtreding. Overigens bestaat er in China al jaren een keuringssysteem waarbij restaurants in sommige regio’s verplicht zijn de uitslag van een hygiënetest prominent in hun zaak op te hangen. Een goed resultaat gaat gepaard met een groene blije emoticon, een matig resultaat met een neutrale gele emoticon en een slecht resultaat met een droevige rode emoticon.
Volgens Foreign Policy wordt in Rongcheng, in de provincie Shandong, momenteel wel geëxperimenteerd met een puntensysteem. Voorlopig is het niet meer dan dat: een van de ruim 40 lokale experimenten, met geen enkele aanwijzing dat het uitgerold zal worden naar het nationale systeem van 2020. Integendeel, er is in China in de stad Suining, in de provincie Jiangsu begin dit decennium ook al een test gedaan met een methodiek waarbij de burger een daadwerkelijke score kreeg toebedeeld, strafpunten kreeg voor overtredingen en bonuspunten voor het gedrag van een modelburger. Op basis van de score werden burgers ingedeeld in categorie A, B, C en D, waarbij A-burgers de meeste privileges hadden en bijvoorbeeld lid mochten worden van de communistische partij. Dat experiment is echter stilgezet na kritiek van de burgers en staatsmedia op de subjectiviteit van het systeem. Ook heeft de centrale bank de formele vergunning van Sesame Credit om op te treden als leidend kredietwaardigheidssysteem niet verlengd in 2017, onder andere omdat het systeem onnodig veel data verzamelde en er een ‘conflict of interest’ bestaat vanwege de koppeling aan aankopen bij Alibaba.
Samengevat, er is momenteel geen centraal puntensysteem en het is onwaarschijnlijk dat het er gaat komen gezien de technische complexiteit en eerdere negatieve ervaringen. De overtuiging dat het sociaal managementsysteem elke burger een code geeft is waarschijnlijk ontstaan door verwarring met Sesame Credit en het feit dat er voor natuurlijke en rechtspersonen een ID-nummer, geen score, gebruikt zal worden om data uit verschillende bronnen aan elkaar te koppelen.

Misverstand 4: China’s kredietsysteem is als de aflevering Nosedive in Black Mirror

In Black Mirror’s aflevering Nosedive beoordelen personen elkaar door middel van het geven van punten. De gemiddelde score van een burger wordt daardoor ter plekke aangepast en de dienstverlening door overheid en bedrijven waar de burger gebruik van kan maken wijzigt al naar gelang de score. Personen met een lage score hebben automatisch een stigma en het hele systeem wordt sterk beïnvloed door persoonlijke emoties. Is iemand met het verkeerde been uit bed gestapt dan kun je beter bij hem of haar uit de buurt blijven, zo wordt het een en ander in de betreffende aflevering voorgesteld.
Zoals je inmiddels zult begrijpen werkt het sociaal managementsysteem niet op deze manier. Sesame Credit lijkt door het puntensysteem misschien wat meer op Nosedive, maar Sesame Credit is eigenlijk weer grotendeels gebaseerd op koopgedrag en verschilt daarmee eigenlijk niet zo heel veel van bepaalde loyaliteitsprogramma’s die klanten privileges bieden. Je wordt in Sesame Credit eigenlijk niet bestraft maar (vooral op basis van aankopen bij Alibaba) beloond. Net zoals je bij voldoende frequent flyer-punten eerder mag boarden en in de business lounge mag zitten.
Wel is het zo dat Alibaba zich ooit heeft laten ontvallen dat het hebben van vrienden met een hoge score ook positief kan zijn voor jezelf. Laat dat nou net de reden zijn waarom de hoofdpersoon in Nosedive, Lacie Pound, zoveel moeite doet om een bruiloft te bezoeken. Maar zelfs het simpelweg vergelijken van Sesame Credit met Black Mirror is veel te kort door de bocht.
En okay, ik geef eerlijk toe dat ik me ook wel eens heb laten verleiden tot die vergelijking. Op verzoek van een opdrachtgever had ik toch ook een kleine verwijzing naar Nosedive opgenomen in een presentatie over digitale innovatie in China. Iets waar ik achteraf best spijt van heb, omdat ik zo zelf ook heb meegewerkt aan de instandhouding van de misverstanden.
Maar sommigen gaan nog veel verder in de vergelijking. Schokkend is de NOS-reportage waarin niet alleen wordt beweerd dat elke burger een score krijgt toebedeeld en waarin ook de vergelijking met Nosedive opieuw wordt gemaakt, maar die ook vol met andere onwaarheden zit zoals dat je strafpunten zou krijgen als je de dumpling verkoper of medepassagiers in de bus niet netjes behandelt. Dat is meer dan een directe vergelijking maken met Black Mirror, dat is het presenteren van fictie als feit en doet me vermoeden dat de media soms liever een sappig verhaal presenteren dan de lezer de waarheid vertellen.
In plaats van het Chinese sociaal managementsysteem te vergelijken met Nosedive zouden we ons beter af kunnen vragen of die hele Black Mirror-aflevering niet gebaseerd is op de sociale druk om alles en iedereen te moeten ‘liken’ op Facebook, omdat anderen ons anders ook niet meer ‘liken’.

Misverstand 5: Dit moet vreselijk zijn voor de Chinese burger

Waarschijnlijk zullen alleen mensen die langere tijd in China hebben gewoond of er goede vrienden of aangetrouwde familie hebben begrijpen dat een groot deel van de bevolking het sociaal managementsysteem juist verwelkomt. In de afgelopen decennia is de economie van China enorm hard gegroeid en de samenleving sterk veranderd. Van een centrale planeconomie met weinig financiële stimulans voor ondernemerschap is China nu een plek waar veel meer vrijheden zijn om een eigen bedrijf te beginnen. Tegelijkertijd bevindt China zich in wat sommigen een ‘moreel vacuüm’ noemen. Er ontbreekt een sterk ethisch kader voor wat goed en slecht is.
Je ziet misschien volop mensen in Boeddhistische, Taoïstische en Confuciaanse tempels maar dat is vaak erg opportunistisch gedrag; het opsteken van drie wierrookstokjes en het doen van een wens. Vraag de gemiddelde Chinees wat de leer van de Boeddha nu precies inhoudt en er zullen – net als in andere Aziatische landen overigens – weinigen zijn die je dat kunnen vertellen. Het aanhangen van een religie of filosofie betekent dus nog niet dat je het bijbehorende morele kader ook volgt. In China zie je de grootste boeven in de zakenwereld vaak Boeddhistische armbandjes dragen.
Bij de exploderende economie wil iedereen een graantje meepikken. En bij het ontbreken van een moreel kader gebeurt dat niet altijd op een even eerlijke manier. In de jaren dat ik in China heb gewoond was er bijna elke week wel een schandaal m.b.t. voedselveiligheid, waarbij fabrikanten willens en wetens levensgevaarlijke producten verkochten. Het melamineschandaal uit 2008 is wellicht het bekendste voorbeeld. Maar er zijn ook diverse voorbeelden van scholen die waardevolle diploma’s in het vooruitzicht stelden en er met het geld vandoor gaan, bruidjes voor eenzame vrijgezelle boeren die met het spaargeld de benen nemen, personen die een bepaald product verkopen maar dan iets van veel mindere kwaliteit leveren, werkgevers die hun personeel niet betalen, artsen die je onnodige medische behandelingen voorschrijven, webshops met namaakartikelen en neprecensies en ‘Black PR’-bureaus die tegen betaling schadelijke geruchten verspreiden (zie China Talk 1). Al met al hangt een groot deel van de Chinese samenleving helaas aan elkaar van leugens en bedrog. En bijna iedereen in de samenleving wordt daar regelmatig de dupe van.
In de praktijk betekent dit dat een Chinees in principe vreemdelingen zal wantrouwen. Ook de wil om bijvoorbeeld te doneren aan goede doelen en vrijwilligerswerk te doen is erg laag, zelfs als men het zich makkelijk kan veroorloven. Men heeft simpelweg niet het vertrouwen dat hun geld of hulp goed terecht komt. Binnen het netwerk van guanxi, vrienden, familie en kennissen en hun vrienden, familie en kennissen is men nog wel bereid om een ander te vertrouwen, maar als er niemand is die garant kan staan voor een vreemde zal de drempel om zaken te doen hoog zijn. Dit is tevens een van de redenen dat online recensies van producten, reisbestemmingen, restaurants, e.d. zo belangrijk zijn in China. Men gaat per definitie uit van slechte kwaliteit tot het tegendeel bewezen is.
Een mooi voorbeeld van de totale paranoia die in China heerst was het moment waarop mijn Chinese schoonbroer een dochter kreeg. We kochten een buggy voor hem en zijn vrouw en hoewel het betreffende gerenommeerde merk dat ze graag wilden hebben gewoon op Chinese platforms te koop was, en nog wel op platforms als JD.com en Tmall die minder problemen met namaakartikelen hebben dan bijvoorbeeld Alibaba’s Taobao, stonden zowel mijn vrouw als haar broer erop dat we die buggy in Nederland kochten. Dat we uiteindelijk 60 euro verzendkosten extra moesten betalen en mijn schoonbroer mogelijk nog eens invoerrechten was het voor hen acceptabel om het – naar mijn mening zeer geringe – risico van levering van namaakproducten te minimaliseren. Ook de run op Nederlands melkpoeder vindt z’n oorsprong in dezelfde paranoia; hoewel dezelfde Nederlandse producten in China gewoon te koop zijn wil men ze toch liever van het schap bij een Nederlandse drogist. En niet geheel onterecht; er waren in China regelmatig berichten over lokaal gesjoemel met geïmporteerd buitenlands melkpoeder.
Op zich is de huidige situatie in China niet zo heel anders dan de periodes vol oplichterij en malafide zaken waar Europa en Amerika (denk aan het wilde westen) ook doorheen zijn gegaan. In een samenleving waar men elkaar per definitie niet vertrouwt, waar regelgeving vaak slechts wordt gezien als een suggestie en handhaving van die regels te wensen over laat en waar de mogelijkheid om bij de rechterlijke macht je gelijk te halen vaak beperkt is (zeker als je de overheid zou willen aanklagen) wordt een sociaal managementsysteem door een groot deel van de bevolking niet gezien als een bedreiging maar als een oplossing. Het zal hen helpen te bepalen wie wel en niet betrouwbaar is. Ik ben er ook stellig van overtuigd dat de belangrijkste doelstelling van de overheid bij het invoeren van het sociaal managementsysteem het verbeteren van de Chinese samenleving is, wat bevestigd wordt door het overzicht hieronder uit een recent rapport van het Mercator Institute waarin de doelstellingen van het sociaal managementsysteem staan samengevat.
Ondanks alle misverstanden heeft de media één ding natuurlijk wel goed begrepen: het systeem zal ook gebruikt worden om de burgers in het gareel te houden. De overheid krijgt nog meer macht om het gedrag van de burger te sturen en de burger te vormen naar haar ideaalbeeld. Burgers worden op zwarte lijsten gezet na een uitspraak van het gerechtshof, maar het feit dat de staat en het rechtssysteem niet gescheiden zijn geeft de overheid het alleenrecht over de definitie wat goed en slecht is. En dat kan voor bepaalde goedwillende personen die de Chinese samenleving ook proberen te verbeteren wel eens verkeerd uitpakken, met of zonder puntensysteem.
Meer weten over Sesame Credit en China’s sociaal managementsysteem?
Dit zijn wat mij betreft de meest betrouwbare bronnen:
– Jeremy Daum’s artikel over de daadwerkelijke betekenis van het sociaal kredietsysteem.
– Rogier Creemers in de VPRO podcast Futureshock.
– Simina Mistreanu’s genuanceerde artikel, Life Inside China’s Social Credit Laboratory, in Foreign Policy.
– Samantha Hoffman’s analyse van de Leninistische herkomst van sociaal management.
– Zheping Huang’s uitstekende uitleg over Sesame Credit.
– Niet alles wat Wired heeft gepubliceerd over de kredietsystemen is de moeite waard, maar Mara Hvistendahl’s artikel is een aanrader.
– Een rapport van het Mercator Institute for China Studies over de huidige status van de lokale en centrale sociaal managementsystemen.
Ed Sander deed als marketing consultant twee jaar (2011-2013) vrijwilligerswerk voor goede doelen in Xi’an, China. Ook gaf hij trainingen online marketing aan leden van het Xi’an International Business Forum en Chinese NGOs en gastcolleges aan de Shaanxi Normal University. Naast zijn reguliere werk als Data-Driven Marketeer/CRM Specialist geeft Ed lezingen, colleges en workshops voor ChinaTalk en schrijft artikelen over o.a. social media, e-commerce, consumentengedrag en innovatie in China.