Jef Abbeel las Het Hemels Mandaat: De geschiedenis van het Chinese Keizerrijk geschreven door Barend ter Haar. Hij ontdekte een voor ons taalgebied uniek boek over de geschiedenis van China. De grote variatie aan thema’s en de goed onderbouwde eigenzinnigheid van ter Haar bepaalden zijn oordeel dat dit een absolute aanrader is.
Een lange versie van Abbeels recensie vindt u in onze reeks dossiers. Het is een gedetailleerde samenvatting, tegelijk een handig overzicht van mijlpalen in de Chinese geschiedenis.
Het Hemels Mandaat.
Elke maand verschijnt er in onze taal alleen al minstens één boek over China. Dat handelt dan meestal over deelaspecten uit de geschiedenis of maatschappij, economie, dagelijks leven, filosofie, ontmoetingen met Chinezen, westerlingen in China, de huidige en toekomstige rol van China in de wereld, de relatie van China met India of de VS. Een diepgravende studie van de geschiedenis was er nog niet. Barend ter Haar, hoogleraar Chinese geschiedenis aan de universiteit te Leiden, brengt daar verandering in. Zijn studie is bijzonder grondig, bij momenten erg moeilijk, ze vereist veel concentratie bij de lectuur, maar die moeite wordt ook beloond.
Ter Haar begint met een handige chronologische lijst van de dynastieën, vanaf 1550 v.C. tot 1911 en een initiatie in het begrip ‘Hemels Mandaat’, dat de Chinese koningen en keizers claimden van 1045 v.C. tot 1911 n.C.
Vervolgens vergelijkt hij de bevolking van China met die van de EU: diverse provincies tellen meer inwoners dan Duitsland en vele grote steden meer dan Nederland of België. Hij ziet China niet zozeer als een land, ook niet als een etnische of culturele eenheid, maar als een soort continent zoals Europa, met verschillende volkeren, maar dan wel met een succesvoller eenwordingsproces en één krachtig bestuur. Hij bespreekt ook de overzeese Chinezen, inclusief de problemen (zoals jaloezie) die zij ondervonden en ondervinden. De westerse term China is afgeleid van de Qindynastie (221-206 v.C.) en gaat terug op het begin van de Christelijke jaartelling. Hun benaming Zhongguo vertalen wij meestal als Middenrijk of rijk van het midden van de wereld.
Na de introductie begint een lang historisch overzicht. De verschillende dynastieën passeren de revue en de filosofische stromingen van Confucius tot Laozi en het boeddhisme. In bijna alle hoofdstukken komen filosofische strekkingen aan bod. Ze vormen de moeilijkste delen van het boek.
Ter Haar beschrijft de langzame kolonisatie van grensgebieden door gewone boeren die in plaats van militaire expansie heeft gezorgd voor de uitbreiding van het rijk. Hij legt uit hoe vanaf de tweede eeuw v.C. een handelsroute over land ontstaat, die door een Duitse geograaf de Zijderoute zal worden genoemd en wijst erop dat de belangrijkste handelaars niet de Chinezen zijn, maar de Perzen of Parthen. Zij brengen Chinese zijde naar Rome.
Ook aan de verschillende belangrijke volkstellingen wordt aandacht besteed en aan de landhervormingen waarvan de eerste al van 485 dateert: de boeren in Noord-China krijgen dan stukken grond met gelijke opbrengst in pacht. Ze worden belast in de vorm van graan en zijde. In het zuiden doet men voornamelijk aan rijstbouw. In het noorden eet men meer vlees en melkproducten, in het zuiden gewassen en dieren uit de waterrijke omgeving. De geschiedenis en de betekenis van de kalligrafie, van de nieuwe boeddhistische beeldencultuur en grottentempels en van alle grote Chinese uitvindingen komen aan bod.
We lezen hoe bepaalde periodes samenvallen met de grote tijdperken in andere delen van de wereld en in welke mate er internationale contacten zijn. Zo valt de periode van de Sui (589-618) en de Tang (618 – 907) gedeeltelijk samen met het Byzantijnse rijk en met de opkomst van de islam. De Arabieren nemen op het hoogtepunt van hun veroveringen het gebied niet in wegens te ver weg. Maar ze nemen wel Chinese krijgsgevangenen mee en ze nemen van de Chinezen allerlei technieken over zoals de bereiding van papier, de boekdrukkunst en het kompas. Het machtsvacuüm wordt opgevuld door … Tibet, dat in die tijd zeer sterk is.
Andere buitenlandse beschavingen veroveren China wel. De bekendste nieuwkomers zijn de Mongolen, die tussen 1206 en 1368 niet alleen China inpalmen, maar ook doordringen tot in Zuid-Rusland. Tijdens het Mongoolse bewind zijn er herhaalde contacten tussen China en de katholieke landen van Europa. In 1449 probeert de Mingkeizer de Mongolen te onderwerpen. Dit mislukt. Hij kiest dan voor een gigantisch verdedigingscomplex, dat we nu kennen als de Grote of Lange Muur (Changcheng).
Een ander belangrijk thema is dat van de integratie, met aantrekken en afstoten, in de wereldeconomie. In de 16e-17e eeuw komt China in de wereldeconomie terecht: zilver wordt geïmporteerd uit Japan, eerst door de Portugezen via Macao, dan door de Nederlandse Verenigde Oost-Indische Compagnie via Taiwan. Vervolgens halen Chinese handelaars zelf zilver uit de Spaanse Filippijnen. Zilver fungeert als voornaamste betaalmiddel in die economie. Vanaf de 17e eeuw spelen ook de Engelsen een steeds grotere rol. China zelf exporteert zijde, thee en porselein. Het boek vraagt ook aandacht voor de speciale wederzijdse belangstelling en verhoudingen die er altijd zijn geweest tussen Rusland en China.
De Mantsjoes regeren ten slotte van 1644 tot 1911, dus ongeveer parallel met de laatste tsaren in Moskou (1613-1917). De Mantsjoe-adel trekt na de verovering van China met legers en lijfeigenen naar Beijing en omgeving. Deze periode krijgt terecht veel aandacht: veel kenmerken van het huidige China, zoals het nationalisme van de Han-Chinezen en de continue problemen met Oeigoeren en Tibetanen vinden hun oorsprong in de Qingtijd. De heerschappij van de Mantsjoes leidde tot nationalisme onder de ‘echte’ Chinezen.
De 19e eeuw is de eeuw van de Britse uitvindingen en van het Europese kolonialisme en imperialisme. Ze doen de internationale politieke, militaire en economische balans overslaan naar Europa. Westerlingen kijken met onbegrip naar het Chinese verzet tegen hun kennis en techniek. De Britse East India Company en de Nederlandse V.O.C. hebben sinds 1685 al wel een toestemming om handel te drijven met Zuid-China. Ze importeren thee en porselein uit China. In de 19e eeuw voeren de Britten ook opium in. Ter Haar beweert zelfs dat de winstgevende opiumhandel een cruciale factor is in de opkomst van Groot-Brittannië als economische en militaire macht.
Er ontstaan twee oorlogen om de invoer van opium en andere redenen: 1839-1842 n 1856-1860. Ze leiden tot de ‘Ongelijke Verdragen’, die China openstellen voor buitenlandse inmenging in de vorm van havens en westerse rechtspraak. In dit klimaat kent China talloze opstanden, China verliest ook oude tribuutstaten zoals Vietnam aan Frankrijk, Birma aan Engeland, Korea aan Japan. Vele Chinezen migreren naar westerse kolonies om er te werken als koelie. Ze sturen veel geld naar het moederland, iets dat ze ook nu nog altijd doen. China wordt in deze periode ook getroffen door aardbevingen, andere natuurrampen, besmettelijke ziektes zoals pest en cholera en door hongersnoden. De wrede Boksersopstand van 1900 wordt genadeloos onderdrukt door het ‘Verenigde Leger der Acht Naties’, een Westers-Japanse coalitie, die Beijing plundert zoals in 1860. De vrede die volgt, is zeer vernederend.
Nu volgen er drastische hervormingen in onderwijs, bestuur en gerecht. De inspiratie komt uit Japan. In 1911 valt het keizerrijk, na ruim 2100 jaar.
Het moderne China, dat begint met de nederlaag tegen Japan in 1895, is een republikeins systeem, dat in vele opzichten de erfenis voortzet, maar tegelijk ook een breekpunt is: de macht is niet meer erfelijk en wordt in principe niet meer gerelateerd aan de Hemel als bron van alle gezag. Tegelijk verdwijnt ook het morele plichtsbesef dat met het Hemels Mandaat is verbonden.
In 1921 wordt de CPC opgericht. Een groot deel van de communisten wordt in 1927 uitgemoord door Chiang Kaishek. Maar hij slaagt er niet in om heel China onder controle te krijgen. De zoektocht naar een nieuw politiek systeem duurt nog tot 1949. Oorlogen en epidemieën (malaria, pest, cholera) veroorzaken miljoenen doden in de jaren ’20-’30-’40. De burgeroorlog, de Japanse invasies van 1931 en 1937, drie decennia van voluntaristische massacampagnes tegen de traditionele cultuur, met als hoogtepunt de Grote Proletarische Revolutie, leiden tot een enorme kaalslag en vernietiging van die cultuur.
De traditionele cultuur krijgt ook klappen door de moderne massacommunicatie, nieuwe vormen van transport (trein, auto, vliegtuig) en door de ongebreidelde economische groei. Tegelijk werkt de traditie toch sterk door in de moderne tijd. De rol van de familie bij voorbeeld is overeind gebleven. Campagnes om de familie op te heffen vonden plaats in de maoïstische periode, tussen 1953 en 1976 en dan nog met onderbrekingen. In 1981 betekende het contractsysteem, waarbij de grond aan families in beheer werd gegeven, een geweldige opwaardering van de familie.
Ook de kalligrafie, die vanaf de 3° eeuw n.C. een wezenlijk onderdeel vormt van de culturele en sociale elite-identiteit, heeft de revoluties overleefd. Nu heeft ze een nieuwe concurrent, de computer, waardoor kinderen nauwelijks nog schrijven. De traditionele geneeskunde en in het bijzonder de acupunctuur herleven, met dit verschil dat de artsen nu opgeleid worden aan de universiteit. Hier had ter Haar ook mogen verwijzen naar de culturele banden tussen Chinezen wereldwijd: over de grenzen heen delen ze dezelfde waarden en voelen ze zich volwaardige leden van het Middenrijk. Het Hemels Mandaat is nog niet weggebrand uit hun eenheidsideaal.
Vanaf 1978 keert China terug naar de kapitalistische markteconomie en de wereldhandel. Het succes is enorm. De Chinezen zelf noemen hun markteconomie niet kapitalistisch maar socialistisch, en aan het machtsmonopolie van de CPC wordt niet geraakt. De Olympische Spelen van 2008 vormen een voorlopig hoogtepunt in de steile opgang van China. De openingsceremonie knoopt aan bij de hoogtepunten en de uitvindingen uit het glorieuze verleden en bij het confucianistisch gedachtegoed.
De auteur eindigt met kritische leestips en informatiebronnen (565-573). Hierbij ligt de nadruk op Leiden en lijkt het alsof Leuven en Gent in een ander taalgebied liggen en nog met sinologie moeten beginnen (hoewel Leuven toch een stevige afdeling heeft sinds 1979). De uitgebreide en tamelijk volledige index (575-601) bevat zowel personen en plaatsen als begrippen, uitvindingen en gewoontes. Twee uitzonderingen: porselein en voetjes binden staan niet in de index, hoewel ze uiteraard wel worden behandeld in het boek zelf. Ter Haar had ook meer aandacht mogen besteden aan de Belgische missionarissen die een prominente rol speelden in de Chinese geschiedenis: Willem van Rubroek en Ferdinand Verbiest krijgen hoop en al één alinea, Philippe Couplet en Albert Dorville ontbreken helemaal.
Hoewel de leesbaarheid wordt vergroot door vele, soms unieke illustraties, blijven de hoofdstukken over culturele, literaire en religieuze onderwerpen doorgaans erg moeilijk. En de periode van Deng, Jiang Zemin en Hu Jintao komt hopelijk in een volgend boek aan de orde. Voor de rest is het een onuitputtelijke bron van veelzijdige informatie, met geregeld een andere visie dan de gangbare. Die alternatieve visies worden telkens gestaafd met bewijsmateriaal.
Het is het beste en meest genuanceerde China-boek en de eerste omvattende geschiedenis van China in ons taalgebied en één van de beste boeken die ik ooit mocht beoordelen. In de Vlaamse pers kreeg het nauwelijks aandacht. Zeer ten onrechte!
Barend ter Haar,
Het Hemels Mandaat.
De geschiedenis van het Chinese Keizerrijk.
Amsterdam University Press, Amsterdam, 2009 / Davidsfonds, Leuven, 2010.
601 p. ; kaarten, foto’s, tabellen, tekeningen, chronologie, literatuur, register.
ISBN 978 90 8964120 5 / 978 90 5826 677 4. € 49,50.
Link naar de lange versie met samenvatting geschiedenis
http://www.chinasquare.be/dossiers/het-hemels-mandaat-geschiedenis-van-china/
