Voor allen die beseffen dat we de klimaatcrisis moeten aanpakken en die zich afvragen of er nog tijd rest om een ramp te voorkomen is de onderstaande analyse bestemd. De auteur legt uit wat China doet tegen de klimaatverandering. Hij noemt de problemen, maar geeft ook aan waarom China met oplossingen kan komen die voor het land zelf en voor de rest van de wereld uitkomst bieden.
De originele tekst ‘China Leads The Way In Tackling Climate Breakdown’ staat op de website Invent the Future.
De auteur is zelf verantwoordelijk voor de opinies in zijn analyse. Deel 2 verschijnt later deze week.
China neemt het voortouw bij de aanpak van de klimaatcrisis
Carlos Martinez*
We moeten het juiste evenwicht vinden tussen economische groei en milieubescherming. We zullen op een meer gewetensvolle manier een groen ontwikkelingsmodel propageren dat koolstofarm is en gericht op hergebruik. We zullen nooit meer economische groei nastreven ten koste van het milieu. (Xi Jinping)1
De prijs van ontwikkeling
Weinig ontwikkelingen in de geschiedenis van de mensheid hebben een zo diepgaande en verstrekkende invloed op de wereld gehad als de Chinese revolutie. Op 1 oktober 1949 stond Mao Zedong op het Tiananmen Plein om de stichting van de Volksrepubliek China te verkondigen. Hij zei toen: ‘het Chinese volk is opgestaan‘. China is inderdaad opgestaan; het heeft een moderne socialistische samenleving opgebouwd en zich bevrijd van feodalisme, kolonialisme en analfabetisme, van de achterlijkheid en de bittere armoede. Zo heeft het land de weg gebaand voor het hele Zuiden. Dat China honderden miljoenen mensen uit de armoede heeft gehaald is zelfs door vurige prokapitalisten ‘de grootste vooruitgang bij de armoedebestrijding in de geschiedenis’ genoemd.2
Volgens alle belangrijke indicatoren is China sinds 1949 op een buitengewone manier vooruitgegaan en heeft het met zijn prestaties andere ontwikkelingslanden ver overtroffen. De mensen leven er nu gemiddeld langer dan 76 jaar,3 meer dan twee keer zo lang als in 1949.4 Van de volwassenen is 97% geletterd (van de 15 tot 24-jarigen 100%).5 Op de website van het World Food Programme van de Verenigde Naties lezen we: ‘Door ervoor te zorgen dat miljoenen mensen niet langer honger lijden heeft het land dit Millennium Development Goal gehaald, namelijk het aantal mensen dat honger lijdt te halveren tegen 2015. Daardoor is ook de honger op wereldwijde schaal met twee derden afgenomen.’6 China staat op het punt om aan alle extreme armoede in eigen land een einde te maken.7 De hele bevolking beschikt over elektriciteit.8 Het UN Development Programme (UNDP) zegt over de ontwikkeling van China dat ze ‘de snelste daling van de absolute armoede ooit’ heeft teweeggebracht.9 Hoe groot deze prestaties zijn, kunnen we misschien het gemakkelijkst begrijpen door ze te vergelijken met wat India op deze gebieden heeft tot stand gebracht. Het buurland India heeft immers een ongeveer even grote bevolking en stond in 1949 met zijn ontwikkeling zowat even ver als China. In India is de gemiddelde levensverwachting 69 jaar, daar is 74% van de mensen geletterd en beschikt 85% van de bevolking over elektriciteit.
Als we echter naar het milieu kijken, zien we dat er voor deze vooruitgang een hoge prijs is betaald. De economische ontwikkeling in Europa en Amerika werd gevoed door een allesverslindende consumptie van fossiele brandstoffen. Ook China dankt zijn ontwikkeling in hoge mate aan de dominantie van steenkool, de fossiele brandstof die het meest vervuilend is en de grootste uitstoot produceert. In 2010 bestond de energiemix van China voor ongeveer 80% uit steenkool. Barbara Finamore, een specialist inzake milieuwetgeving, merkt op dat ‘de ruim voorradige en goedkope steenkool de favoriete energiebron was voor elektriciteitscentrales, maar ook voor verbranding in de zware industrie en voor de huishoudens die het gebruikten voor verwarming en om op te koken’.10
De keuze voor kolen was niet eenvoudig een kwestie van onwetendheid of gebrek aan verantwoordelijkheid. China moest op alle mogelijke manieren tot ontwikkeling komen. Dat het land honderden miljoenen uit de armoede heeft gehaald gebeurde gelijktijdig met een inhaalslag waarbij het land zich opwierp tot een mondiale voortrekker op het gebied van wetenschap en technologie. Hiervoor was een enorme energieconsumptie nodig, tegen een zo laag mogelijke kostprijs. Om scholen, ziekenhuizen, wegen, treinen en laboratoria te bouwen en te laten werken heb je energie nodig. Alle Chinezen hebben nu energie in huis, voor hun koelkast, verlichting en wasmachine – allemaal onmisbare onderdelen van het moderne leven.
Daar kwam bij dat China erin slaagde buitenlandse investeringen aan te trekken en te leren van de technologie in de VS, Europa en Japan. Dat was in niet geringe mate te danken aan de Chinese bereidwilligheid om als een reusachtige fabriek te fungeren waar geavanceerde kapitalistische landen hun productieprocessen naartoe konden brengen. Martin Jacques zegt hierover: ‘40% van de energie in China gaat naar de productie voor westerse markten. Met andere woorden: de oorzaak [van de Chinese uitstoot van broeikasgassen] ligt bij meer bij de multinationals dan bij de Chinese bedrijven. Eigenlijk heeft het Westen een deel van zijn eigen broeikasgassen naar China geëxporteerd.’11 De ontwikkelde landen hebben de onkosten door de afbraak van het milieu ’tot gemeenschappelijk bezit kunnen maken en exporteren’.12 Zo hebben ze de vervuiling en uitstoot in eigen land kunnen verminderen en intussen hun onhoudbare niveau van consumptie kunnen behouden.
Tijdens de laatste decennia van de 20e eeuw moest China kiezen voor economische ontwikkeling met milieuafbraak, ofwel onderontwikkeling met milieubescherming. Milieubewuste mensen in het Westen kunnen het de Chinezen echt niet kwalijk nemen dat ze voor de eerste optie zijn gegaan. Ontwikkeling is een mensenrecht dat wordt erkend door de VN.13 Ontwikkelde landen hebben hun eigen industriële revolutie gevoed met steenkool en olie. Zij zijn verantwoordelijk voor de grootste hoeveelheid van de broeikasgassen die nu in de atmosfeer zitten (iets meer dan de helft van de koolstof die zich daar sinds 1850 heeft verzameld werd uitgestoten door de VS en Europa samen).14 Het zou het toppunt van hypocrisie zijn als die landen de arme landen zouden komen vertellen dat ze niet het recht hebben om zich te ontwikkelen, te voeden, te kleden en dat zij het maar zonder huisvesting of onderwijs moeten doen. Als de ontwikkelde landen willen dat de ontwikkelingslanden de fase van ontwikkeling op basis van fossiele brandstoffen overslaan, is het allereerst hun verantwoordelijkheid om te zorgen voor technologie en geld. Dat principe van ‘gezamenlijke, maar uiteenlopende verantwoordelijkheden’ is erkend en opgenomen in allerlei internationale verdragen om de klimaatverandering te beperken, maar moet nog altijd in daden worden omgezet.
Andere prioriteiten
Dit gezegd zijnde, is het een feit dat China met zeer zware milieuproblemen zit. In 2007 heeft het land de VS ingehaald als grootste uitstoter van CO215 (hoewel de ergste overtreder, Canada, per hoofd van de bevolking nog altijd drie keer meer uitstoot).16 Martin Jacques schreef dat China ‘van de 18e naar de 21e eeuw is gesneld in weinig meer dan drie decennia’. Op die manier had China, volgens Jacques, ‘een ecologische achterstand van twee eeuwen opgebouwd in nauwelijks meer dan een paar decennia. Er is een toenemend watergebrek, meer dan driekwart van het water in de rivieren is ongeschikt als drink- of viswater, 300 miljoen mensen beschikken niet over schoon drinkwater, de ontbossing is buitensporig, zestien van de twintig meest vervuilde steden liggen in China, een derde van het grondgebied wordt aangetast door zure regen, een kwart van het grondgebied is woestijn en 58% van het land staat te boek als vrijwel of volledig onvruchtbaar.’17
Zelfs zonder de snelle industrialisering in de recentste decennia is China extra kwetsbaar voor de effecten van de klimaatverandering. Volgens het World Food Programme is China een van de meest rampgevoelige landen ter wereld: 200 miljoen mensen kunnen te maken krijgen met perioden van droogte of overstromingen.18 Nu al, nog voor de ineenstorting van het klimaat, moeten honderdduizenden elke zomer worden geëvacueerd vanwege overstromingen in de Parelrivierdelta.19 De ernstige luchtvervuiling in de grote steden vormt een enorme bedreiging voor de volksgezondheid. Judith Shapiro merkt op: ‘China is matig bedeeld met landbouwgrond en de waterbronnen zijn er ongelijkmatig verspreid over het land en door de seizoenen. In China woont bijna een kwart van de wereldbevolking, maar het land bezit maar 7% van de landbouwgrond en 5% van het water in de wereld. (…) China behoort tot de landen met laagste watervoorraden per hoofd van de bevolking: slechts een vierde van het wereldgemiddelde.’20
Daarom staan milieukwesties nu bovenaan op de agenda in China. Vooral de afgelopen tien jaar hebben de politieke leiders van China zich sterk gefocust op de transitie naar een groen ontwikkelingsmodel. Ze willen een bijdrage leveren aan de mondiale strijd tegen de klimaatcrisis. Ze streven ook naar een onmiddellijke verbetering van het welzijn van de Chinese bevolking. Barbara Finamore ziet dat de regering van Xi Jinping ‘de transformatie van de economische structuur, van één die afhankelijk is van zware industrie op basis van fossiele brandstoffen naar één die is gebaseerd op de dienstensector, innovatie, schoon energiegebruik en duurzaamheid’ aanzienlijk sneller uitvoert.21 Chinese beleidsmakers hechten steeds minder belang aan de groei van het bbp en bevorderen nu het groene ontwikkelingsmodel. ‘De levensstandaard moet blijven stijgen, maar op een manier die veel minder energie nodig heeft en niet zo koolstofintensief is.’22 Het doel? Bouwen aan een milieuvriendelijke en energiezuinige structuur van de industrie, en het groei- en consumptiemodel.’ 23 In haar bekende boek The Entrepreneurial State (De Bedrijvige Staat) van 2013 heeft de economist Mariana Mazzucato het goedkeurend over China dat meer dan andere landen prioriteit geeft aan schone technologie ‘als onderdeel van een strategische visie en een langetermijnstreven naar economische groei’. 24
In zijn veelgelezen bundel van toespraken en artikelen, The Governance of China, geeft Xi Jinping een veelomvattend overzicht van het Chinese milieuprogramma:
‘China zal de natuur respecteren, haar beschermen en zich aanpassen aan de behoeften van de natuur. Wij handhaven het fundamentele regeringsbeleid om zuinig om te springen met grondstoffen en het milieu te beschermen. We zullen een groen ontwikkelingsmodel propageren dat koolstofarm is en gericht op hergebruik. Wij zullen ook ecologische vooruitgang bevorderen bij elk aspect van onze inspanningen om economische, politieke, culturele en sociale vooruitgang teweeg te brengen. China zal ook hulpbronnenefficiëntie en milieuvriendelijkheid nastreven bij de geografische inrichting, de industriestructuur, de productie en de manier van leven. We willen aan de toekomstige generaties een milieu nalaten om in te werken en te leven onder een blauwe hemel, met groene velden en schoon water.’25
De toenemende focus van de politieke leiding op milieukwesties gaat hand in hand met een groeiende betrokkenheid van de bevolking, vooral omdat China niet langer arm is, ook al is het dan nog altijd een ‘ontwikkelingsland’. De groei van het bbp staat minder op de voorgrond voor honderden miljoenen Chinezen. Wat sociale omstandigheden en publieke opinie betreft, zien we, nu de mensen het beter hebben, een fundamentele mentaliteitsverandering in de maatschappij. Het gaat er niet langer om aan de basisbehoeften te voldoen, de mensen willen het milieu beschermen. Ze zijn niet langer alleen bezig met te overleven, maar willen nu ecologisch leven.’26
Zhang Jianyu, vice president van the Environmental Defense Fund (EDF) tijdens een conferentie over de groene nieuwe zijderoutes (foto EDF)
Voor een koolstofarme wereld
‘De wereld heeft nog nooit een klimaatprogramma op deze schaal gezien. (…) China heeft steeds meer de kop genomen op het gebied van klimaatacties. Meer en meer wordt het land gezien als een leider die de leegte op kan vullen die de VS heeft achtergelaten.’ (Fred Krupp, Environmental Defence Fund president) 27
Om een klimaatramp af te wenden moeten de mensen manieren zien te vinden om hun behoeften te vervullen zonder broeikasgassen in de atmosfeer uit te stoten. De sleutel hiertoe is het koolstofarm maken van onze energiesystemen door over te gaan op een stabiel ecosysteem waarin we alle energie die we nodig hebben uit niet-fossiele bronnen halen. Als onderdeel van de afspraken in het Klimaatakkoord van Parijs 2015 heeft China plechtig beloofd dat het zijn koolstofuitstoot zal laten pieken in 2030. Zoals het er echter nu naar uitziet zal de piek in de Chinese uitstoot waarschijnlijk vele jaren eerder vallen.28
Steenkool eruit
De dringendste prioriteit voor China is de beperking van het steenkoolverbruik. De uitstoot van CO2 per voortgebrachte eenheid energie voor steenkool is twee keer zo hoog als die van aardgas, en de luchtvervuiling is veel groter. China is al een tijd bezig het steenkoolverbruik aan banden te leggen; tijdens de afgelopen tien jaar heeft het land het aandeel van steenkool in de energiemix kunnen terugbrengen van 80 naar 60%.29 Daarmee is China gelijk gekomen met Australië, een land waar de transitie naar een koolstofarme energie decennia geleden had moeten en kunnen beginnen.30 In 2017 heeft Nationaal Energiebeheer in China de plannen om meer dan 100 kolencentrales te bouwen geannuleerd; om over te gaan op hernieuwbare energie. Dit besluit leidt tot 120 gigawatt energie minder op basis van steenkool.31 De hoofdstad Beijing heeft de laatste fabriek die nog op steenkool werkte ook in 2017 gesloten.32 Een bijzonder symbolisch project is een gigantisch drijvend zonnepark – het grootste ter wereld – bovenop een voormalige steenkoolmijn in Anhui.33 Datong, de ‘steenkoolhoofdstad’ van China, zoekt naar een manier om de steenkool in de grond op een betere manier te benutten: door waterstof te produceren voor emissieloze voertuigen en opslag van elektriciteit.34
De daling in het steenkoolverbruik heeft al een merkbare impact in de grote steden. De New York Times meldde dat de aanwezigheid van fijnstof in Chinese steden tussen 2014 en 2018 gemiddeld met 34% is verminderd.35 De recente vooruitgang is indrukwekkend en naar verwachting zal Beijing eind 2019 niet langer op de lijst van de 200 meest vervuilde steden van de wereld voorkomen.36
Investeren in hernieuwbare energie
Tegelijk is China in hoog tempo bezig de eerste ‘supermacht van de hernieuwbare energie’ te worden,37 door, zoals het een jaar geleden deed, 32% van de investeringen in hernieuwbare energie wereldwijd op zich te nemen.38 Zo heeft het land tegelijk miljoenen banen in groene energiesectoren gecreëerd.39 Van de naar schatting 11 miljoen banen in de hernieuwbare energie zelf, wereldwijd, zijn er vier miljoen in China (vergeleken met 118.000 in Groot-Brittannië).40 De Chinese regering heeft zelf het streefdoel gesteld om tegen 2020 de energiemix voor 30% te laten bestaan uit hernieuwbare energie, waaronder zonne-, wind-, kern- en waterstofenergie.41 En tegen 2030 moet de helft van alle elektriciteit in China van niet-fossiele brandstoffen komen.42
China is al sinds 2009 de grootste producent van zonnepanelen. Tegenwoordig wordt 70% van alle zonnepanelen ter wereld in China gemaakt, met een totale capaciteit van 43 gigawatt.43 De investeringen van China in het onderzoek en de ontwikkeling van zonne-energie zijn de afgelopen periode jaarlijks praktisch verdubbeld. 44 De prijs is daardoor wereldwijd zo sterk gedaald dat zonne-energie steeds beter kan concurreren met fossiele brandstoffen.45 De fotovoltaïsche capaciteit van China is in 2020 naar verwachting 210 gigawatt, een verdubbeling van het streefdoel vastgelegd in het 13e Vijfjarenplan(2016-2020) en ongeveer vijf keer de fotovoltaïsche capaciteit van de Verenigde Staten.46 De lijst van de grootste zonneparken in de wereld wordt overheerst door China.47 De International Energy Association (IEA) schat dat zonne-energie in China tegen 2022 in totaal kan toenemen tot 320 gigawatt. Dat is evenveel als wat Japan nu uit alle bronnen aan elektriciteit genereert. ‘Elk uur komt er in China weer een windmolen bij en een aantal zonnepanelen ter grootte van een voetbalveld.’48
De Volksrepubliek boekt ook vooruitgang met windenergie: het leverde de helft van de 63 gigawatt windenergie die er in 2015 wereldwijd bijkwamen.49 Het International Renewable Energy Agency merkte op dat China tussen 2007 en 2011 meer capaciteit voor windenergie heeft geïnstalleerd dan de VS tijdens de drie decennia waarin deze energiebron ontwikkeld werd.50 Van elke drie windturbines in de wereld staat er één in China. Omdat China blijft investeren in hernieuwbare energie zijn de kosten hiervan wereldwijd gedaald51 – dit is een enorme bijdrage aan de wereldwijde revolutie voor een groene ontwikkeling.
China is ook een wereldleider op het gebied van onderzoek en ontwikkeling van hernieuwbare energie. Een van de grootste uitdagingen bij de keuze voor hernieuwbare energiebronnen is de transmissie van variabele energie van de plaats waar ze opgewekt wordt naar de plaats van gebruik. Milieudeskundige Mike Berners-Lee zegt hierover: ‘China investeert momenteel in reusachtige transmissielijnen om elektriciteit van de ene kant van het land naar de andere te kunnen brengen. Onderweg is er nog verlies, maar ze slagen er steeds beter in.’52 Chinese onderzoekers hebben onlangs het eerste prototype in de wereld ontwikkeld van een supergeleidende hybride stroomkabel. De uiteindelijke versie op ware schaal zal bij de transmissie over het uitgestrekte grondgebied van China geen weerstand meer ondervinden.53
Kernenergie
Intussen heeft China ook een leidende positie in het onderzoek naar de nieuwste technologie voor kernenergie, die waarschijnlijk veiliger zal zijn en minder radioactief afval zal produceren dan de bestaande kerncentrales.54 Kernenergie is uiteraard erg controversieel, zeker na de ramp van Fukushima in 2011.55 De vraag of kernenergie op lange termijn een belangrijke rol moet blijven spelen voor de menselijke energiebehoeften valt buiten het bestek van dit artikel. Toch het volgende: regeringen die zoals in Duitsland en Zweden kernenergie voortijdig stopzetten, voordat er meteen een alternatief met zonne- of windenergie voorhanden is, lijken erg kortzichtig te handelen. David Wallace-Wells schrijft in The Uninhabitable Earth: ‘Er sterven al meer dan 10.000 mensen per dag door luchtvervuiling. Dat is dagelijks veel meer dan het aantal slachtoffers van alle meltdowns van kerncentrales in de loop der jaren.’56 Kernenergie maakt in veel landen een groot deel uit van de energiemix en iedereen die ‘zich met kracht uitspreekt tegen kernenergie moet met een coherent plan voor een koolstofarme toekomst zonder kernenergie komen.’57 Neil Hirst merkt op: ‘Kernenergie is de voornaamste bron van elektriciteit in Frankrijk en het resultaat is dat Frankrijk ongeveer de helft van de uitstoot per hoofd van de bevolking heeft in alle landen van de OESO.‘58
De kans is groot dat kernenergie op de middellange termijn een van de belangrijke niet-fossiele energiebronnen blijft. De Chinese investeringen om kernenergie veiliger en minder vervuilend te maken leveren dus een waardevolle bijdrage. China behoort ook tot de kopgroep van landen die zoeken naar de mogelijkheid om energie op te wekken via kernfusie.59 Dat is een van de meest veelbelovende onderzoeksterreinen om te komen tot onbeperkte en volledig veilige emissieloze energie. 60
* Carlos Martinez is hip-hop producer, politiek publicist, geschiedenisnerd, anti-imperialist. Website Invent the Future
- Xi Jinping, The Governance of China, Foreign Languages Press, 2014
2. World Bank: World Bank Group President Says China Offers Lessons in Helping the World Overcome Poverty, 2010
3. World Bank Data: Life expectancy at birth (China)
4. Xinhua: Chinese life expectancy more than doubled in past 70 years, 2019
5. Unesco: Sustainable development goals data
6. World Food Programme: China
7. China Daily: China’s last lap in eradicating poverty by 2020, 2019
8. World Bank: Trading Economics: China – Access to electricity
9. Cited in Neil Hirst, The Energy Conundrum: Climate Change, Global Prosperity, and the Tough Decisions We Have to Make, World Scientific Publishing, 2018
10. Barbara Finamore, Will China Save the Planet?, Polity, 2018
11. Martin Jacques, When China Rules The World, Penguin, 2009
12. People’s World: China builds an ‘Ecological Civilization’ while the world burns, 2018
13. UN: Declaration on the Right to Development
14. World Resources Institute: 6 Graphs Explain the World’s Top 10 Emitters, 2014
15. The Guardian: China overtakes US as world’s biggest CO2 emitter, 2007
16. World Resources Institute: 6 Graphs Explain the World’s Top 10 Emitters, 2014 op cit
17. Martin Jacques, op cit
18. World Food Programme: China op cit
19. For example, China Daily: China activates emergency response to support flood-hit Guangdong, 2018
20. Judith Shapiro, China’s Environmental Challenges, Polity Press, 2016
21. Finamore, op cit
22. Hirst, op cit
23. Monthly Review: The Ecological Civilization Debate in China, 2014
24. Mariana Mazzucato, The Entrepreneurial State: Debunking Public vs. Private Sector Myths, Anthem Press, 2013
25. The Governance of China, op cit
26. Zhang Yunfei and Li Na, Usher in a New Era of Socialist Ecological Progress, Renmin University of China Press, 2017
27. Business Standard: Top polluter China unveils nationwide carbon market, 2017
28. Carbon Brief: China’s emissions ‘could peak 10 years earlier than Paris climate pledge’, 2019
29. Finamore, op cit
30. 7 News: Coal use declines in Australian energy mix, 2019
31. New York Times: China Cancels 103 Coal Plants, Mindful of Smog and Wasted Capacity, 2017
32. SCMP: Beijing shuts down its last coal-fired power plant as part of bid to clear air, 2017
33. Business Insider: China’s latest energy megaproject shows that coal really is on the way out, 2018
34. China Daily: China’s coal capital transforming into hydrogen hub, 2019
35. New York Times: Four Years After Declaring War on Pollution, China Is Winning, 2018
36. Reuters: Beijing set to exit list of world’s top 200 most-polluted cities: data, 2019
37. Forbes: China Is Set To Become The World’s Renewable Energy Superpower, According To New Report, 2019
38. Vox: The global transition to clean energy, explained in 12 charts, 2019
39. Irish Independent: Green jobs boost: China leads way as renewable energy employment set to top 28 million by 2050, 2018
40. ThinkProgress: Renewable industry employed 11 million people in 2018, 2019
41. FT: China breezes past EU as top wind power, 2016
42. Brookings: Utility of renewable energy in China’s low-carbon transition, 2018
43. Key Trends in Globalisation: Solar power illustrates China’s manufacturing future, 2016
44. Reuters: China’s solar power capacity more than doubles in 2016, 2017
45. Bloomberg: China’s Solar Prices Can Fall 38%, Become Competitive With Coal, 2016
46. Greenpeace: China has already surpassed its 2020 solar target, 2017
47. PV Magazine: An overview of the world’s largest solar power plants, 2019
48. Finamore, op cit
49. FT: China breezes past EU as top wind power, 2016
50. Cited in Finamore, op cit
51. IEEE Spectrum: Solar Power Is Now as Inexpensive as Grid Electricity in China, 2019
52. Mike Berners-Lee, There Is No Planet B: A Handbook for the Make or Break Years, Cambridge University Press, 2019
53. SCMP: China develops superconducting hybrid power line that could span the country, 2019
54. SCMP: How China hopes to play a leading role in developing next-generation nuclear reactors, 2019
55. Wikipedia: Fukushima Daiichi nuclear disaster
56. David Wallace-Wells, The Uninhabitable Earth: A Story of the Future, Penguin, 2019
57. Berners-Lee, op cit
58. Hirst, op cit
59. Reuters: China targets nuclear fusion power generation by 2040, 2019
60. The Guardian: Fusion power: is it getting any closer?, 2011
