Recensie
Peter Frankopan was blij verrast met het succes van zijn eerste boek over de Zijderoutes. Het besef dat de verbindingen tussen Azië en Europa boeiend en belangrijk zijn werd blijkbaar breed gedeeld. Het inzicht groeit dat de Zijderoutes meer waren en zijn dan een wegennet. Ze hebben door de eeuwen heen gezorgd voor allerlei contacten en wederzijdse beïnvloeding, niet het minst in het denken, de kunst en de cultuur.
Over de recente geschiedenis van de routes wilde Frankopan eerst enkel een soort epiloog schrijven. Tussen 2015 en nu was er echter zoveel gebeurd dat het daar niet bij kon blijven. Op het eerste boek moest echt een volwaardig vervolg komen. De poging daartoe is De Nieuwe Zijderoutes geworden, geen pil zoals De Zijderoutes en ook veel meer op geopolitiek gericht. En er zijn nog andere verschillen.
Vijf wegen
Ook dit keer bevat elke hoofdstuktitel een verwijzing naar The Road to … maar het nieuwe boek telt 5 hoofdstukken, het eerste 25. Beide boeken staan vol gegevens, cijfers en redeneringen die in een hoog tempo over de pagina’s denderen. De schrijver van de Nieuwe Zijderoutes is op de trein van de actualiteit gesprongen. De effecten daarvan zijn zichtbaar. De houdbaarheidsdatum van bepaalde analyses is al overschreden of zal dat gauw zijn. Bijvoorbeeld die van de snel wisselende verhoudingen tussen China, Iran en India geconfronteerd met de opflakkerende vijandschap van de VS, waarbij nogal veel nadruk wordt gelegd op wat hot was in de tijd dat het boek werd geschreven. Verder heeft de auteur ook niet de tijd gehad (of willen nemen) om al zijn stellingen van een grondige bewijsvoering te voorzien.
Van West naar Oost
In de inleiding en de eerste twee hoofdstukken herhaalt Frankopan op overtuigende wijze een gedachte die opgang maakt. Het zwaartepunt van de wereld verschuift langzaam maar zeker van West naar Oost. Dat is zo in de economie, handel en rijkdom. ‘De beslissingen die er toe doen worden genomen in Beijing, Teheran, Delhi of Jeruzalem’. Het Westen lijdt aan pessimisme, negativisme en tweedracht. Azië bruist van optimisme en zelfvertrouwen. Die stelling zal Frankopan op het einde van zijn boek herhalen, dan is de cirkel rond. Maar niet voordat hij de tegenstellingen tussen West en Oost nog meer heeft ingekleurd.
Goede en slechte cijfers
De eerste voorbeelden zijn vooral voor de sensatiezucht van de westerse mediaconsumenten bedoeld: ze spreken van sterren, voetbal, luxe en urbanisatie. Over armoedebestrijding, de algemene vooruitgang in welvaart heeft Frankopan het niet zo vaak. De belangstelling die hij bij de lezer verwacht blijkt uit sappige of schokkende anekdotes. Er gaat een zekere dreiging van uit en ze laten zien hoe ondemocratisch, corrupt of ronduit kinderlijk Aziatische leiders zijn. Ook de verdeeldheid tussen de Aziatische landen zelf krijgt veel aandacht. Naar westerse gewoonte geeft Frankopan goede en slechte cijfers. Aan de verantwoordelijkheid van Amerikaanse en Europese politici en legers voor de ellende in landen als Syrië, Irak, Jemen of Afghanistan wordt wel een paar keer herinnerd, maar niet heel uitvoerig. Je zou kunnen inbrengen dat het terrein van het boek niet de westerse geopolitiek is, maar die van de Aziatische landen. Helemaal klopt dat niet: het veertig pagina’s tellende voorlaatste hoofdstuk is vooral gewijd aan dwaze en kortzichtige fouten van de regering Trump.
Tadzjikistan en Taiwan
Met zijn allen koersen we dan onvermijdelijk op Beijing af, pal in het midden van het boek. De achterkant zegt het: ‘alle wegen leidden vroeger naar Rome, nu gaan ze naar Beijing’. In vijftig pagina’s beschrijft Peter Frankopan het Belt and Road Initiative (BRI), dat wil zeggen vooral de problematische kanten ervan. Het hoofdstuk wemelt van de alarmerende verhalen over de nieuwe Zijderoutes, het initiatief dat China in 2013 heeft genomen. Vaak zonder harde bewijzen, zelden van twee kanten belicht passeren alle bekende beweringen de revue. Zo is het even schrikken als je leest dat Tadzjikistan honderden vierkante kilometer land aan China heeft afgestaan om zijn schulden af te betalen. Wat leert een kort onderzoek in andere bronnen echter? Ten eerste is niet bewezen dat het om schuldaflossing ging, ten tweede was deze teruggave van een relatief klein gebied de oplossing van een grensgeschil dat al meer dan honderd jaar speelde. Dat kreeg nu eindelijk zijn vreedzaam beslag , in 2011, toen er nog geen sprake was van het BRI. Een ander voorbeeld: de auteur schrijft dat sinds kort een viertal landen ermee opgehouden zijn Taiwan als een onafhankelijke staat te beschouwen. Dit zou het resultaat zijn van de manipulaties en machtspolitiek gevoerd door een steeds assertiever China. De auteur zegt er niet bij dat deze landen zowat de laatsten van de wereld zijn om het Eén-China principe aan te nemen. Taiwan is een ‘gevoelig’ punt voor China, zo schrijft hij en verdient hiermee een prijs voor het understatement. De volledige waarheid is dat Taiwan een stuk territorium was, bezet door Japan, en niet teruggegeven aan China (ondanks beloften in het vredesverdrag na de Tweede Wereldoorlog). De Kwomintang heeft het na zijn nederlaag in de burgeroorlog ingenomen en het is sindsdien afgescheiden gebleven. De hele wereld, ook de VS, erkent intussen officieel dat het Chinees grondgebied is. De onvolledige of slordige weergave van de kwesties Tadzjikistan en Taiwan zijn maar twee voorbeelden.
Westers narratief
Het betoog van Frankopan stemt in met de vele insinuaties betreffende de Belt and Road. China zou met het project bijna uitsluitend eigen winsten en grondstoffen zoeken, over andere landen heen walsen, en met schuldbrieven strooien. China zoekt volgens dit westers narratief politieke macht die voortvloeit uit economische invloed. De auteur neemt het Chinese verweer hiertegen wel op in zijn boek, maar vooral in de vorm van wat verontwaardigde verklaringen van Chinese diplomaten en journalisten. Frankopan citeert ook uit Xi Jinpings toespraken over samenwerking en multilateralisme en over de kansen die het BRI biedt. Hij haast zich echter om eraan toe te voegen dat Xi de realiteit rooskleurig en simpel voorstelt. Wat verder volgt de waarschuwing: ‘we moeten ons evenmin laten misleiden door goedgekozen woorden van bepaalde wereldleiders dan door de ongelukkige uitspraken van andere’.
Uitdaging
In de laatste twee hoofdstukken legt de auteur uit waarom Azië een levensgrote uitdaging voor het Westen vormt. Frankopan meent dat een machtswissel grote nadelen of gevaren kan meebrengen en vreest dat het Westen hierop geen antwoord heeft. Een paar keer zinspeelt hij specifiek op ‘de expansie van China’ die aanleiding zou geven tot de militarisering van India en de handelsoorlog, de dreigementen met een koude of zelfs hete oorlog door de VS. Hij vindt dat gevaarlijk. Hij betreurt het, maar begrijpt het evenzeer. Want, aldus de auteur, ‘de kwestie China is echt een existentiële dreiging voor de VS’, en ‘de VS heeft wel degelijk het recht gesloten akkoorden opnieuw op de helling te zetten of invoertarieven te heffen, als het meent dat het benadeeld is’. En alweer komen de argumenten vooral van één kant, met Amerikaanse beweringen over Chinese raketten, ultramoderne wapensystemen en vijandige militaire manoeuvres samen met de Russen.
Zware tijden
Het Westen, zeker onder leiding van een Trump, staat zwak, merkt de schrijver op. Het maakt zich impopulair, het loopt achter, het kent en begrijpt niet genoeg van de Chinese cultuur. De VS en Europa zijn niet klaar voor een wereld in volle verandering. Projecten om de kansen en uitdagingen van de toekomst tegemoet te treden komen allemaal en alleen uit Rusland, Turkije, Iran en China. En vooral: ‘China heeft het geld om zijn plannen ook uit te voeren’. Geen van die Aziatische landen blinkt volgens Frankopan uit door het hooghouden van de mensenrechten en de democratie. ‘Er staan ons zware tijden te wachten’, zo citeert de schrijver de Amerikaanse staatsman Kissinger volgens wie het doel van China is om ‘de voornaamste raadgever van de wereld te worden’. In Frankopans eigen woorden: ‘de triomf van de liberale democratie is afgezwakt of afgelopen’. Het beeld van een onstuitbare Aziatische opmars met China aan het hoofd wordt wat genuanceerd door een uiteenzetting over belangentegenstellingen en meningsverschillen die hij ziet tussen de landen onderling en vermoedt in China zelf.
Wantrouwen
Vooral wantrouwen kleurt de bril waardoor Frankopan naar de initiatieven van China kijkt. Zelfs het opvallende feit dat het land samenwerkt in de VN, G20 en andere internationale instellingen (en anders dan wijlen de Sovjet-Unie niet ten strijde trekt tegen de wereldorde) bekijkt de auteur met enige achterdocht. Hier en daar geeft hij het land wel het voordeel van de twijfel. Er zijn een paar voorbeelden dat China voor kritiek gevoelig is: schuldverlichting in Afrika, in Ethiopië bijvoorbeeld. Verder is het voor hem nog een open vraag hoe Beijing zal omgaan met de problemen langs de Belt and Road en met verzoeken om leningen te herstructureren. Die relativering verzinkt echter in het niet bij alle kritieken, aantijgingen, verdachtmakingen richting China.
De Nieuwe Zijderoutes
Frankopan schreef twee boeken over de nieuwe wereldgeschiedenis die in het Oosten wordt gemaakt, iets wat de Zijderoutes volgens hem altijd hebben gedaan. De nieuwsgierigheid, de eruditie en de fascinatie uit De Zijderoutes is ingeruild voor negativisme en bangmakerij in
De Nieuwe Zijderoutes. Frankopan zwelgt in het pessimisme over het Avondland dat langzaam maar zeker in het moeras zinkt, iets wat vandaag ook in de romanliteratuur de mode lijkt te zijn. En China doemt op als de bedreiging aan de horizon. Wat is er gebeurd tussen 2015 en 2018? Zouden Trump en zijn vrienden niet alleen luidruchtige afkeer opwekken, maar ook sluipende invloed uitoefenen? Het wordt tijd voor boeken die ruimdenkend en pragmatisch de Chinese voorstellen voor vreedzame samenwerking op hun merites beoordelen.
The New Silk Roads, Peter Frankopan
Uitgever: Bloomsbury
Verschenen: november 2018
Prijs: €17,99
Nederlandse vertaling: De Nieuwe Zijderoutes
Uitgever: Unieboek | Het Spectrum
Verschenen: november 2018
Prijs: €24,99
