Afrika is van oudsher de achtertuin van Europa. Door de opkomst van China heeft de EU niet langer een monopoliepositie t.a.v. het continent. Daar haalt Afrika effectief voordeel uit. De voorbije top tussen de EU en Afrika was daar een goede illustratie van.
Uit de klauwen van China en Rusland
Op 17 en 18 februari zaten staats- en regeringsleiders van de EU en de Afrikaanse Unie (AU) samen om te praten over een ‘hernieuwd Partnerschap’. De krant De Tijd vat het Europese doel van de bijeenkomst zo samen: ‘150 miljard euro wil de Europese Unie investeren in infrastructuur en innovatie in Afrika om het continent uit de klauwen van China en Rusland te halen’. Het gaat voornamelijk over China, het is vooral dat land dat de Europese Unie viseert.
Een Nederlandse topambtenaar drukte het ooit laconiek uit: ‘Na de val van de Muur dachten we dat Afrika onze achtertuin was. En nu komen de Chinezen de pret bederven.'[1] Afrika haalt in elk geval uit deze ‘concurrentie’ zelf voordeel. Samenwerking met China plaatst het continent effectief in een sterkere positie tegenover de EU.
Op de top waren Afrikaanse leiders uit 40 landen aanwezig, op een totaal van 54. Ter vergelijking: Op de virtuele top van het Forum on China-Africa Cooperation (FOCAC) in december 2021 waren 53 Afrikaanse leiders aanwezig.
Het slotcommuniqué van de top spreekt over een ‘hernieuwd Partnerschap’. De relaties tussen de Europese en Afrikaanse landen kunnen niet langer op een neokoloniale mentaliteit gestoeld zijn: ‘Het vernieuwde Partnerschap zal gebaseerd zijn op de geografie, de erkenning van de geschiedenis, menselijke banden, respect voor soevereiniteit, wederzijds respect en verantwoordelijkheid, gedeelde waarden, gelijkheid tussen partners en wederzijdse engagementen’.
Winsten van farmareuzen blijven onaangetast
De dringendste uitdaging volgens het communiqué is een correcte toegang tot vaccins voor Afrika. Tot op het laatste hebben Afrikaanse leiders aangedrongen om de patenten op Covid-19 vaccins vrij te geven zodat Afrika een eigen productie kan opstarten. De EU is blijven weigeren. Ook dit vat De Tijd cru samen: ‘Het vrijgeven van patenten zou innovatie van geneesmiddelen in Europa een hak zetten, klinkt het bij de (Europese) Commissie. Vrij vertaald betekent dat: China zou te veel inkijk krijgen’.
De EU moest wel iets in de plaats bieden. Tegen medio dit jaar zal de EU minstens 450 miljoen vaccins leveren aan Afrika. Team Europe (een samenwerking van Europese landen en instellingen, speciaal voor Covid-19) zal 425 miljoen euro mobiliseren ‘om de vaccinaties in Afrika te versnellen’ met diverse maatregelen. Hieronder zou steun vallen om in zes Afrikaanse landen een productie met eigen technologie op te starten, met de hulp van de Wereldgezondheidsorganisatie. Die landen zullen werken met de technologie van het Moderna vaccin, die Zuid-Afrikaanse onderzoekers ‘heruitgevonden’ hebben. De EU staat ook positief tegenover ‘vrijwillige technologietransfers’.
Ter vergelijking. In december 2021 beloofde de Chinese president op de bijeenkomst van FOCAC (Forum voor China-Afrika Samenwerking) bovenop de al geleverde 200 miljoen vaccins nog eens één miljard dosissen te leveren aan Afrika. Daarvan zijn er 600 miljoen giften en 400 miljoen in Afrika te fabriceren met Chinese technologie. China zal ook 1.500 medische experts sturen. Op dit ogenblik worden al Chinese vaccins geproduceerd in Egypte. Er zijn ook akkoorden met onder meer Senegal, Algerije en Marokko.
150 miljard euro voor infrastructuur, financiering vaag
Het belangrijkste onderdeel van het Partnerschap is de aankondiging van een Africa-Europe Investment Package van minstens 150 miljard dollar tegen 2030. Dat geld zal naar infrastructuur, gezondheidszorg en onderwijs gaan. Het zal voornamelijk besteed worden aan projecten voor energie, transport en digitale infrastructuur en moet een duurzame industrialisering ondersteunen. De 150 miljard vormt de helft van het Global Gateway programma dat de EU lanceerde als alternatief voor het Chinese Belt and Road Initiative (BRI), een programma om wereldwijd de bouw van infrastructuur te steunen.
Slechts een deeltje van dat geld komt van de Europese begroting. Het grootste deel zal moeten komen van lidstaten, investeringsbanken en bedrijven met overheidssteun. De Tijd vermeldt dat ‘innovatieve financiële ingrepen’ zullen nodig zijn. Het is zeer de vraag of die er zullen komen.
In 2013 bouwden Chinese bedrijven 13 procent van alle grotere infrastructuurprojecten in Afrika, in 2020 steeg dat tot 31 procent. Bij Europese en Amerikaanse bedrijven zagen we en daling van 37 naar 12 procent.
Een belangrijke troef van China is de financiering van cruciale ontwikkelingsprojecten, ook wanneer de financiële rendabiliteit onbewezen is. Bijvoorbeeld is in Kenia 4,7 miljard dollar geïnvesteerd in een (voorlopig) verlieslatende spoorweg die cruciaal is voor de ontwikkeling van Oost-Afrika. China verschafte tussen 2000 en 2019 in totaal voor 153 miljard dollar leningen aan Afrika.
Tussen 2007 en 2020 gaf China 23 miljard dollar ontwikkelingshulp aan Afrikaanse infrastructuurprojecten, tegenover 9,1 miljard voor alle andere ontwikkelingsbanken samen.
Op FOCAC in 2021 beloofde China 40 miljard dollar te besteden aan Afrikaanse infrastructuur, in de vorm van kredieten en investeringen. Op de vorige top was dat nog 60 miljard. De lagere doelstelling hangt samen met de schuldproblemen die Afrikaanse landen door de coronacrisis ondervinden
‘Vrijwillige bijdragen’ voor schuldverlichting
De economische gevolgen van Covid-19 treffen Afrika bijzonder erg. De EU steunt het Common Framework for Debt Treatments. Dat is een nieuw mechanisme van het IMF om de niet-terugbetaalbare schulden van de ontwikkelingslanden omwille van Covid-19 crisis te herstructureren. Het volgt op het DSSI schema[2] om de betalingen van interest uit te stellen.
Kwijtschelding van schulden blijft echter beperkt tot ‘vrijwillige bijdragen’. Men hoopt dat wereldwijd minstens 100 miljard dollar zal vrijgemaakt worden voor schuldverlichting; de teller staat vandaag op 55 miljard waarvan 13 miljard door EU-landen.
Tijdens de coronacrisis heeft China op verschillende manieren aan schuldverlichting gedaan: 16 Afrikaanse landen kregen uitstel van betaling van rente onder DSSI schema. Angola kreeg in een bilateraal akkoord uitstel van terugbetaling van de hoofdsom voor 4,7 miljard dollar.
In het kader van FOCAC werd aan het einde van het eerste coronajaar voor 113 miljoen dollar schuld kwijtgescholden aan 15 Afrikaanse landen. In tegenspraak met westerse mediaberichten confisqueert China nooit activa in het geval van onbetaalde schulden. Zeer gedetailleerde informatie over Afrikaanse schulden aan China is te vinden bij het China Africa Research Initiative van de Johns Hopkins University.
EU machtspositie proberen behouden
Het communiqué is vaag over de toekomstige rol van de EPA’s, de Economic Partnership Agreements die de Europese landen afgesloten hebben met individuele Afrikaanse landen. Muhammadu Buhari, de president van Nigeria, stelt in Politico dat de EPA’s nadelig zijn voor de Afrikaanse landen en dat de EU bovendien Afrika uiteen speelt. Hij vraagt dat de relaties ‘geherkalibreerd worden’.
Afrikaanse leiders benadrukken het belang van de African Continental Free Trade Area, de Afrikaanse vrijhandelszone die in 2021 operationeel werd, als tegengewicht voor de EPA’s.
Militaire interventies blijven
Een belangrijk luik is de aankondiging van een ‘vernieuwde en verhoogde samenwerking op het gebied van vrede en veiligheid’. Er wordt weliswaar verwezen naar ‘Afrikaanse oplossingen voor Afrikaanse problemen’, maar de deur blijft expliciet open voor Europese militaire missies, onder meer om ‘instabiliteit’ te verhinderen.
China hanteert een principiële politiek van niet-interventie in de binnenlandse aangelegenheden van andere landen. Chinese militairen zijn in Afrikaanse landen enkel aanwezig als UNO-blauwhelmen voor vredesmissies.
‘Irreguliere migratie’
Verdere specifieke domeinen voor samenwerking zijn onder meer de strijd tegen kapitaalsvlucht, de efficiëntere aanpak van ‘irreguliere migratie’ weliswaar met betere bescherming van de mensenrechten, en de teruggave van gestolen culturele relicten.
Afrika sterker dankzij China
De Tijd noteert dat de toon van dit Partnerschap anders is dan de vorige. De EU komt niet meer eenzijdig eisen dat de migratie beperkt wordt. De Afrikaanse verzuchtingen worden minstens gedeeltelijk erkend. De EU is bereid er geld tegen aan te gooien, veel meer dan de vorige keren.
De krant vervolgt: ‘Het doel is evident: Europa wil de plaats innemen van China als investeerder en partner in Afrika.’ Men kan het ook anders zien: het is dank zij het Chinese engagement met Afrika dat de Afrikanen nu een alternatief hebben en gunstiger voorwaarden van de EU kunnen afdwingen.
Notes:
[1] Teunissen H., Internationale Solidariteit, September 2006, p. 38.
[2] DSSI staat voor Debt Service Suspension Initiative.
Dit artikel van Frank Willems verscheen oorspronkelijk op De Wereld Morgen
