We hebben een paar dagen in Nanjing doorgebracht, om een oude vriendin te bezoeken en terloops te bekijken hoe deze hoofdstad van Jiangsu, en nationale hoofdstad tijdens de nationalistische periode, zich de laatste jaren heeft ontwikkeld. Een absolute must in Nanjing is een bezoek aan het museum gewijd aan het traditionele examensysteem voor ambtenaren.
Een rij originele examenhokjes in Nanjing; foto van de auteur.
Confucius
Confucius leefde in de periode voorafgaand aan de unificatie van China, die bekendstaat als het tijdvak van de Strijdende Staten. Wat nu het hart van China is bestond uit een aantal rijkjes, geleid door erfelijke adel met titels die we gewoonlijk vertalen als koning, hertog e.d. Ze voerden voortdurend oorlog met elkaar, waarbij geregeld staten door andere gebieden werden ingelijfd Confucius en de andere filosofen uit die tijd fungeerden als adviseurs van die heersers, die er naar streefden zo lang mogelijk aan de macht te blijven. Een kernbegrip in de Confucianistische filosofie was ‘harmonie’, het vreedzaam samenleven van burgers van verschillende groepen en klassen. In een harmonieuze maatschappij kende iedereen zijn/haar plaats en gedroeg zich op de wijze die bij de eigen sociale positie paste. Die harmonieuze maatschappij is onder de leiding van Xi Jinping opnieuwr toegevoegd aan de kerndoelstellingen van de regering.
Weg met de adel
Na de unificatie van alle gebieden door de staat Qin, dat van Qin China’s eerste dynastie maakte, streefden de keizers van de opeenvolgende dynastieën naar manieren om de macht van de adel in te perken. Deze aspiratie leidde tot de ontwikkeling van een systeem, waarbij ambtenaren middels een reeks van steeds hogere examens geselecteerd werden. Iedereen die meende in het examen te kunnen slagen kon zich opgeven, ongeacht diens sociale status. De voorwaarde was dat je je middels een aantal jaar scholing in de Klassieken verdiept had.
Aanmelden
De aspiranten moesten zich op de ochtend van het examen aanmelden. Na inschrijving onderzocht men hun kleren en meegebrachte zaken (o.a. voedsel voor de negen dagen die het examen in beslag nam) grondig op beschreven objecten. De examens moesten zonder raadpleging van enige bron worden afgelegd. Wie men betrapte werd voor drie jaar uitgesloten van de examens. In het museum kan voorbeelden van ‘spiekbriefjes’ zien. Mijn favoriet is een laars waarvan de binnenkant geheel beschreven is. Iedere kandidaat kreeg een hokje toegewezen. Het meubilair bestond uit twee planken; één om op te zitten en één om op te schrijven. Zo’n hok was niet groot; zoals je op de foto kan zien. In feite kon je er enkel in zitten. ’s Nachts kon je de tafel verlagen zodat die, in combinatie met de zitplank, als (zit)bed kon functioneren.
De examens
De examens bestonden uit het beantwoorden van een klein aantal vragen, gewoonlijk gebaseerd op actuele politieke vraagstukken. De antwoorden moesten volgens een voorgeschreven formuleringswijze door de Confucianistische klassieken zijn geïnspireerd. Het museum heeft eveneens voorbeelden van examens. De teksten zelf zijn niet zo lang en je vraagt je af waarom dat negen dagen moest aanslepen. Het venijn zat in die voorgeschreven formules, die veel denkwerk vereisten. Succesvolle ambtenaren in het keizerlijke China moesten hun hele actieve leven hun beleidsplannen volgens min of meer geijkte formules opstellen.
Beoordeling
De beoordeling behelsde op zijn beurt een ingewikkeld proces dat uit meerdere stappen bestond, met als doel iedere vorm van nepotisme of vriendendienst uit te sluiten. Na enkele dagen maakte men de uitslag officieel bekend. Vooral voor de hoogste examens vormde het als primus eindigen een aanleiding tot feestvieren. Wie bij het hoogste examen, dat elke drie jaar aan het hof plaatsvond, als eerste eindigde werd met veel eer ingehaald en maakte een grote kans op een functie aan één van de centrale ministeries. Ook in hun thuisregio onthaalde men de winnaars feestelijk onthaald, want zij leverden de lokale regering een bonus op.
Afschaffing
Het aftreden van de laatste keizer betekende ook het einde van het examensysteem. De nationalistische regering stelde wel snel daarna een nieuw, moderner, examensysteem in. Na het uitroepen van de Volksrepubliek was het opleiden van voldoende talent voor de nieuwe regering eveneens een urgent probleem. Zoals bekend was de weg naar een bij China passend socialisme er één vol hindernissen. Dit had gevolgen voor het onderwijs in het algemeen, inclusief de opleiding van een ambtelijk kader. Op 30 september 2022 werd de Wet op Ambtelijke Examens afgekondigd. Daarmee stelde men een jaarlijks landelijk examen voor ambtenaren in, vergelijkbaar met het nationaal toelatingsexamen voor universiteiten.
In december van datzelfde jaar nam men het eerste dergelijk examen af. Dit jaar schreven 2,59 miljoen kandidaten zich voor dit examen in. In het licht van de huidige werkloosheid onder Chinese jongeren is het niet verwonderlijk dat velen onder hen hun heil zoeken in een ambtelijke carrière. De overheid voorziet dit jaar echter niet meer dan 40.000 nieuwe ambtenaren te selecteren, dus volgt er nog een flinke afvalrace.
Buitenland
De laatste hal in het museum is gewijd aan de invloed van het Chinese examensysteem buiten China. De eerste buitenlandse bezoekers, inclusief Marco Polo en veel zendelingen en missionarissen, prezen China om haar goed functionerend ambtelijk apparaat. Het Britse ambtelijke examensysteem zou rechtstreeks op het Chinese geïnspireerd zijn en het Amerikaanse is op zijn beurt een afgeleide van het Engelse systeem. Diverse Oost-Aziatische landen zouden vergelijkbare systemen hebben ingesteld, ook weer naar het Chinese voorbeeld.
Commentaar
In één van de nationalistische leerboeken waaruit ik tijdens mijn studie Chinese Taal en Cultuur les kreeg stond een essay over het traditionele examensysteem. De auteur stelde China daarin voor als ‘de oudste democratie ter wereld’. Die uitspraak gaat wel erg ver en zal in haar letterlijke betekenis door weinigen gedeeld worden. Uit mijn beschrijving kan je opmaken dat ook de interpretatie van het examensysteem zoals weergegeven in het museum in Nanjing over het algemeen positief is. Met name het aspect van het buitenspel zetten van de erfelijke adel, waardoor deze snel verdween, wordt uitgebreid belicht. Persoonlijk mis ik aandacht voor de negatieve aspecten. Ik denk dan met name aan het voorgeschreven formaat dat in de loop der eeuwen steeds strikter werd.
Veel historici menen dat het examensysteem de hoofdoorzaak is van het (steeds verder) achterblijven van China ten opzichte van de rest van de wereld. Rond de 9de eeuw was China inderdaad één van de best bestuurde en rijkste naties ter wereld. Maar aan het eind van de laatste dynastie stond China bekend als de ‘zieke man van Azië’. Chinahistoricus John King Fairbank (ook vermeld in het museum) omschreef de klassieke Chinese ambtenaar als ‘iemand die de ganse dag zat te wachten op problemen, hopend dat deze zich nooit zouden voordoen’. Ook ontbrak bij de meeste ambtenaren de interesse in het leren van vreemde talen. Veel buitenlanders die zich in China vestigden deden daarentegen wel de moeite om Chinees te leren en velen onder hen spraken het vloeiend. De nadelen van het systeem bleken uiteindelijk zwaarder te wegen dan de voordelen.
Bron: eigen observaties van de auteur
