Recensie
Een machtsstructuur tussen mensen of landen, een rangorde tussen mensen en andere wezens of machines is oké, als ze billijk is. Sterker nog: gerechtvaardigde maatschappelijke rangordes zijn belangrijk in China en in de rest van de wereld.
Daarover willen de auteurs het debat openen met hun boek Just Hierarchy, why social hierarchies matter in China and the rest of the world. De auteurs, Daniel A. Bell en Wang Pei, zijn filosofen die al jarenlang samenwerken en van gedachten wisselen. Aan Chinese universiteiten en hogescholen in Qingdao (Shandong), Beijing en Shanghai doceren ze en doen onderzoek. Daniel A. Bell is een Canadees met een groot mondiaal parcours als academicus en publicist. Hij richt zich vooral op de verbanden tussen politiek, maatschappij en filosofie, een oriëntatie die onder andere geleid heeft tot zijn bekende The China Model. Bell is een redacteur van de Princeton-China Series, een reeks boeken van de uitgeverij van Princeton University die ‘werk van toonaangevende hedendaagse Chinese wetenschappers en onderzoekers naar een breed internationaal publiek wil brengen’.
Progressief conservatief in China
Daniel en Pei zoals zij optreden in hun eigen boek, beschouwen zichzelf als ‘progressieve conservatieven’. Zij geloven in traditionele waarden met hun wortels in een eeuwenlang verleden en tegelijk in moderne, vooruitstrevende waarden die kunnen helpen om te bouwen aan een betere wereld. Bell en Wang vinden inspiratie bij het confucianisme (vooral), boeddhisme en taoïsme van vroeger en nu, en bij westerse filosofische stromingen en wetenschappelijke methodes die ze, waar ze het nodig vinden, inzetten bij hun bewijsvoering. Tientallen vertegenwoordigers van deze stromingen, met Chinese, Aziatische en westerse namen zijn te vinden in het dankwoord, vooraan in Just Hierarchy.
Foto D.A. Bell (disclaimer)
Symposium in Shandong
Met de verrassende inleiding gaan we meteen naar het centrum van het debat. Kyoo Lee (City University of New York) beschrijft in een recensie op een onnavolgbare wijze hoe dat gaat. ‘Daniel en Pei, (…) lopen een Chinese eetzaal in Shandong binnen, en beginnen te discussiëren over wie waar zit en waarom en over de gebruikelijke, vaak confucianistische redenering daarachter. En zelfs voordat ze de bevreemding wegnemen over wanneer je kunt beginnen met drinken, en met wie, op welke manier en hoe lang, zul je als lezer al aan het nadenken zijn over hoe het mogelijk is een morele rechtvaardiging te vinden voor een hiërarchische cultuur. Deze start van het boek met zijn vriendelijk provocerende en helder gepresenteerde conversatie, is een uniek werk van antropologische filosofie.’
Ter verdediging van rangorde
Naadloos loopt dit over in een verdediging van het fenomeen rangorde. Als progressieve burgers beseffen Daniel en Pei dat hiërarchie een slechte reputatie heeft. Dat is vooral zo in landen waar de mentaliteit geëvolueerd is in de richting van een gelijkheid in de sociale omgang tussen mensen, die als democratisch beschouwd wordt. In het Westen wordt dit egalitarisme trouwens moeiteloos gecombineerd met de aanvaarding van grote verschillen in inkomen en kansen. De auteurs leggen echter uit dat er ook in die landen, en eigenlijk over de hele wereld, rangordes bestaan die als noodzakelijk worden ervaren en hun nut dagelijks bewijzen. Wel zijn er foute vormen van hiërarchie, in dictaturen en bij machtsmisbruik of racistische en seksistische verhoudingen bijvoorbeeld, waarvan zij de verdediging uiteraard afwijzen. Vandaar de nadruk in de titel en doorheen het boek op het bijvoeglijk naamwoord just, dat als eerlijk, redelijk of gerechtvaardigd kan worden gelezen.
Vijf soorten verhoudingen
De auteurs behandelen dan vragen over rangorde, hiërarchie of machtsstructuur in vijf verschillende vormen van maatschappelijke verhoudingen. Aan elke categorie wijden ze een hoofdstuk. Zo bekijken ze achtereenvolgens de verhoudingen tussen mensen die elkaar goed kennen (partners, verwanten, vrienden, huishoudelijke hulpen en hun werkgevers), tussen burgers in een staat, tussen staten onderling, tussen mensen en dieren, om te eindigen met de verhouding tussen mensen en machines. Bij elk van die hoofdstukken onderkennen ze mogelijkheden om te komen tot een gepaste en heilzame rangorde.
Personen en staten
Tussen mensen met een nauwe relatie is een ‘redelijke rangorde’, die waarin de rollen regelmatig worden omgedraaid, in de staat zien ze veel verdiensten in een meritocratie (denk aan het Chinese model) aangevuld met democratische mechanismen om de politici ter verantwoording te kunnen roepen. Tussen sterkere en zwakkere staten dan, bestaat er een gebleken onvermijdelijke ongelijkheid. Daar is de voornaamste zorg die voor wederzijds voordelige relaties. Een billijke en de vrede bevorderende wederkerigheid kan het minimumprogramma zijn: machten zoeken naar regelingen waarbij ze allebei baat hebben. Beter nog, en te prefereren, is de sterke en duurzame wederkerigheid die ontstaat wanneer de besluitvormers in verschillende landen rekening houden met elkaars belangen en gevoeligheden.
Dieren en machines
Wat de verhouding tussen mensen en dieren betreft, vinden Daniel en Pei ondergeschiktheid van die laatsten, zonder wreedheid vanwege de mensen, niet genoeg. Ze passen hier het confucianistische principe toe dat wij de grootste (zorg)verplichtingen hebben tot de dieren die het meest voor ons betekenen, bijvoorbeeld omdat ze menselijke trekken hebben. In het hoofdstuk over mens en machine is het voornaamste, en wat futuristische, discussiepunt hoe wij onze dominantie over in toenemende mate intelligente machines kunnen behouden. Om die strijd te winnen moet de mensheid zijn ‘hoop niet stellen op Google, maar veeleer op de Communistische Partij van China’ – die volgens de auteurs op dit punt sterk voortbouwt op de confucianistische principes over verplichtingen ten aanzien van naasten en medemensen in het algemeen. Beslist een geheel van originele, tot nadenken en discussie uitnodigende gedachten.
Uitdagingen en mogelijkheden
Uit het voorgaande blijkt al dat heel wat stellingen en visies in het boek een uitdaging zullen vormen voor de westerse lezer en acceptabeler of overtuigender zullen zijn voor het publiek in China en andere landen in Oost-Azië. Bell en Wang gaan daar ook van uit en hebben hun boek in de eerste plaats bedoeld als een opbouwende beoordeling van de Chinese hedendaagse cultuur en politiek voor Chinese burgers. Toch hopen zij, met recht en reden, om sommige, onbevooroordeelde, westerse lezers meer kennis en begrip te geven van het Chinese en Oost-Aziatische denken. De auteurs stellen zich bescheiden op. Ze komen oprecht over als ze zeggen dat hun redeneringen nog onvolkomen zijn, dat ze hopen op kritische commentaren en een voortzetting van het debat. De auteurs beseffen verder dat er wellicht tegen een aantal van hun ideeën heel wat kan worden ingebracht. Marxisten zullen inderdaad vinden dat ze de invloed van het marxisme in de hedendaagse Chinese politieke cultuur en maatschappij onderschatten (en waarschijnlijk een te grote invloed toekennen aan het confucianisme) en dat ze het werk van Marx en van de Chinese marxisten nogal selectief bestuderen.
Een ramp is dat niet. Lezers overal ter wereld kunnen zich vinden in waarden die Daniel Bell en Wang Pei universeel noemen en ondersteunen: de noodzaak om te studeren en van elkaar te leren met een nieuwsgierige en kritische blik. Een Nederlandse vertaling dus? Geen slecht idee.
Just Hierarchy, why social hierarchies matter in China and the rest of the world
zie https://press.princeton.edu/books/hardcover/9780691200897/just-hierarchy
Hardcover 9780691200897, Princeton, maart 2020, 288 pagina’s
Paperback 9780691233987, Princeton, mei 2022, 296 pagina’s
Verder lezen: ‘Hiërarchie en experts om het volk te dienen, geheim van succesvolle aanpak COVID-19 in China’
