De Russische ommekeer naar Azië en China

Omdat de westerse sancties na de crisis rond Oekraïne erger werden, is Rusland meer belang gaan hechten aan de banden met Azië. Hoewel ruimer naar Azië bedoeld namen vooral betere betrekkingen met China een vastere vorm aan. Moskou heeft zowel Chinees kapitaal, technologie als arbeidskrachten nodig ter ontwikkeling van zijn eigen Verre Oosten.

Bij het ontstaan van de Russische Federatie volgde deze enkele jaren de Atlantische benadering in wereldzaken. Geïrriteerd door onvervulde westerse beloften en een uitbreiding van de NATO naar het oosten begon Rusland meer aandacht te besteden aan het Oosten. In 1994 kondigden Rusland en China aan dat ze elkaar als een bevriend land zouden benaderen. Ze vaardigden een politieke verklaring uit dat ‘het volk het recht heeft een eigen ontwikkelingskoers te volgen, terwijl verschillen in ideologie en sociaal systeem de normale vooruitgang van de betrekkingen niet in de weg mogen staan’. Sindsdien werden de banden steeds nauwer aangehaald. Van het ‘opbouwend partnerschap’ in 1994 en het ‘strategisch partnerschap in samenwerking’ (1996) evolueerde de relatie tot een ‘alomvattend dieper strategisch partnerschap’ in 2010. Vooral na de Oekraïne crisis is Rusland zich meer en meer op Beijing gaan afstemmen, onder meer in hun gemeenschappelijke afleer van ‘kleurenrevoluties’.
Sinds 2008 voert Rusland meer goederen in uit China dan uit Duitsland en in 2011 werd China Ruslands grootste handelspartner. Vorig jaar steeg de invoer van Russische industriële uitrusting naar China met 32 % en deze van hightech met 34 %.  China is eveneens een van de grootste invoerders van Russische wapens. Op politiek vlak hebben beide landen in 2008 hun grootste probleem opgelost, namelijk de afbakening van hun 4100 km lange gemeenschappelijke grens. Na 2012 begonnen meer en meer tekenen er op te wijzen dat Rusland zoals de VS die in 2011 een ommekeer naar Azië aankondigde, nu hetzelfde doet en dit wordt in het Russisch ‘povorot na vostok’ geheten. Dit analyseren we op de verschillende vlakken van energie, defensie en veiligheid tot diplomatie en de weerslag op de ontwikkeling van Ruslands Verre Oosten.

 Energie

Traditioneel is Europa de belangrijkste afzetmarkt voor Russische olie en gas. Zowat tweederde van de Russische olie en de helft van Gazproms gasproductie worden uitgevoerd naar de Europese Unie. In 2010 stelde de Russische ‘Energiestrategie 2030’ zich als doel om de verkoop van olie en gas in Azië uit te breiden door een verdubbeling tegen 2025. Het gasprogramma dat al in 2007 aanvaard werd, stelt daartoe de ontwikkeling voor van de gassector in Oost-Siberië en in het Verre Oosten. Om dit te kunnen bekostigen, zijn harde valuta nodig. In mei 2014 werden Rusland en China het eens samen een pijplijn te bouwen die vanaf 2018 elke jaar 38 miljard m3 Russisch aardgas naar China gaat brengen. Wat de petroleum uit Siberië betreft, de verbinding tussen de Siberische velden en China is al gemaakt en de eerste leveringen van olie aan Daqing dateren uit 2011. Transnet en Rosneft bereikten met China een akkoord om via de Eastern Siberia Pacific Ocean(EPSO) pijplijn in ruil voor gemeenschappelijke financiering van EPSO gedurende 20 jaar jaarlijks 15 miljoen ton olie te leveren. EPSO heeft twee pijplijn- aftakkingen: een naar China en een die van Skovorodino aftakt naar uitvoerhaven Kozmino. Tussen 2010 en 2014 verdubbelde de Russische uitvoer van petroleum naar China tot 30 miljoen ton en in 2015 steeg deze tot 40 miljoen ton. China is zo goed voor 11 % van de Russische olie-export. De westerse sancties tegen Rusland zorgden er voor dat Rusland de voorheen als strategische reserves bestempelde olievoorraden gaat aanboren. Zo onderhandelt Rosneft over een 10 % participatie door China National Petroleum Corporation (CNPC) in het Vankor olieveld dat de belangrijkste bron van EPSO is. Rosneft werkt ook samen met Sinopec om olievelden in Oost Siberië uit te baten en CNPC is ook een partner in het project tot het vloeibaar maken van aardgas op het Russisch Yamal schiereiland. Rosneft en de Chinese oliemaatschappijen hebben eveneens een ander groot contract getekend om aanvullend 30 miljard m3 gas naar China te sturen via de West-Siberische of Altai route.
Omdat steenkool zelfs in 2030 nog altijd de hoofdbron van de Chinese energie zal zijn, wil Rusland eveneens zijn steenkoolproductie tegen 2030 te verviervoudigen en bouwt het twee nieuwe steenkoolhavens aan de Stille Oceaan om jaarlijks 40 miljoen ton te verschepen.
In 2014 daalde de Russische export naar China met 20 % en in 2015 nog eens met 19,1 %. Het streefdoel dat in 2011 voorop gesteld werd om in 2020 de bilaterale handel op te verhogen tot $ 100 miljard lijkt onmogelijk te realiseren want het cijfer is teruggevallen tot $ 64 miljard. De lagere waarde van de roebel blijkt een belangrijke oorzaak.

 Defensie en veiligheid.

Wat de veiligheid aangaat, volgt Rusland een dubbele politiek. Enerzijds engageert het zich bijvoorbeeld in militaire oefeningen met China en eveneens in de dialoog tussen hun militairen. Anderzijds wil het andere landen uit de regio uitspelen tegenover China. Rusland breidt het eigen arsenaal uit, verschaft wapensystemen aan China’s buren maar vermijdt China de laatste technologie te verschaffen.

De Russische ommekeer naar Azië resulteert in een grootschalige vernieuwing van de vloot op de Stille Oceaan die het volgend decennium van het kleinste tot het grootste onderdeel zal omgevormd worden. Prioriteit voor deze $ 600 miljard kostende optie is de aanschaf van kleine gevechtsschepen. Nieuwe onderzeeërs met ballistische raketten komen in 2017 eveneens in functie, maar de aanschaf van twee Franse helikopterdragers werd verhinderd door de Oekraïne crisis. Het ontbreekt nog sterk aan vliegdekschepen waarvan Rusland er maar een heeft. Putin werkt ook aan een goede samenwerking met New Delhi. 70 % van de Indische defensie hardware komt uit Rusland en India doet mee aan halfjaarlijkse militaire oefeningen. Ook aan een gemeenschappelijk gevechtsvliegtuig wordt gewerkt. Met Vietnam heeft Rusland al een alomvattend strategisch partnerschap en het land heeft ja gezegd tegen een vrijhandelszone met Poetins Eurasian Economic Union EEU). Vietnam kocht in 2009 ook 6 diesel onderzeeërs. Thailand wordt ook door Moskou het hof gemaakt en Rusland wil zelfs Sukhoi gevechtsvliegtuigen verkopen aan Indonesië met overdracht van technologie.
Ten aanzien van China wordt eveneens samengewerkt. Beide landen vrezen de Amerikaanse hegemonie en het veroorzaken van kleurenrevoluties. Beiden zijn ook beducht voor extremisme en terrorisme vanuit de Centraal-Aziatische landen. Moskou weet wel goed dat China niet meer het kleine broertje is van weleer. Het Chinees bnp is vier maal groter dan het Russische en de Chinese conventionele strijdkrachten zijn zowel kwantitatief als kwalitatief superieur. In 2014 telde het Chinese volksbevrijdingsleger drie maal zoveel soldaten dan het Russische. Rusland leidt wel nog in kernwapens. Sinds de Oekraïnecrisis versterkt Rusland echter de samenwerking met China. Beide legers deden in 2015 voor het eerst gemeenschappelijke oefeningen in de Middellandse zee en in de Oost-Chinese zee. Op het vlak van de veiligheid beloofden de twee landen op 30/04/2015 elkaar niet met cyberaanvallen te bestoken en de samenwerking betreffende cyberdefensie te verstevigen. Het lijkt er op dat gezien zijn isolering Rusland zijn traditionele voorzichtigheid om China niet van de laatste snufjes te voorzien, recentelijk heeft laten varen. In april 2015 heeft Moskou een overeenkomst getekend om S-400 luchtverdedigingssystemen te verschaffen en tussen beide presidenten werd overeen gekomen dat China 35 gevechtsvliegtuigen Su-35 zou kopen. De luchtverdedigingssystemen kunnen niet enkel Taiwan treffen maar ook de Sensaku/Diaoyu eilanden, waar beide legers ook al samen hebben geoefend. De Financial Times meent te weten dat Rusland binnenkort over meer geavanceerde grondluchtraketten zal beschikken en een T-50 gevechtsvliegtuig. Dezelfde krant denkt dat Rusland zijn cruise-raket niet aan China zal verkopen, noch de satelliet systemen die ballistische raketten detecteren.
Wel bereikten Moscou en Beijing een akkoord over het gezamenlijk produceren van raketmotoren met vloeibare brandstof in ruil voor levering van Chinese vliegtuigelektronica voor de Russische luchtvaartindustrie. Beide landen gaan in Shanghai ook gezamenlijk een vliegtuig voor 280 zitplaatsen ontwikkelen met een bereik van 12.000 km. Tenslotte gaan China en Rusland gezamenlijk de supersnelle trein van Moskou naar Kazan aanleggen die klaar moet zijn tegen de FIFA-wereldbeker in 2018.

Diplomatie

Traditioneel concentreert de Russische diplomatie zich op Noordoost-Azië. In het zespartijenoverleg over Korea was het land niet bepaald baanbrekend. Rusland nam sinds 1998 deel aan APEC en de eerste Russische top met ASEAN dateert uit 2006. In de jaren negentig bedroeg het Russisch aandeel in Oost-Aziatische handel nauwelijks 1 %, ondertussen vertienvoudigden de volumes. Het leeuwenaandeel van het Russisch engagement in de regio loopt via bilaterale verdragen. Vietnam blijft de nauwste partner. Hanoi koopt bijna 90 % van zijn wapentuig in Rusland en Rusland mag er zijn bommenwerpers en onderzeeërs laten bijtanken. Omdat de VS wapenverkoop aan de Thaise junta verbood na de coup van mei 2014 in Bangkok is Rusland nu in dit gat gestapt met het leveren van wapens en militaire technologie. Voor landbouw wendt Rusland zich eveneens meer tot deze regio omdat het westers voedsel bant als tegensanctie na Oekraïne. Andere landen die het voorwerp zijn van Russische investeringen zijn Indonesië, Thailand en Maleisië. ‘Handel eerst en later politiek’ komt zowel de ASEAN-leden en Rusland goed uit, maar het is de vraag of Rusland veel meer te bieden heeft dan wapentuig en energie.

Het is echter de Euraziatische Economische Unie (EEU) die president Putin wil gebruiken als voorkeurvehikel voor internationaal engagement. Rusland stond eerst nogal gereserveerd ten aanzien van Xi Jinpings concept van ‘Belt and Road Initiative’ (de nieuwe zijderoutes), maar toen bleek dat China zijn initiatief wil koppelen aan het Russische voornemen om de ‘Eurasian Economische Unie’ (EEU) te verstevigen, bleek Rusland positiever. Toch is het niet evident om het ‘Belt & Road Initiative’ waar externe infrastructurele verbindingen voorop staan, te combineren met het streven naar een interne markt en vrijhandel die bij EEU het eerste doel is. Parallel hiermee nemen zowel Rusland als China de ‘Shanghai Cooperation Organisation’(SCO) ernstig, een organisatie die in het westen wordt afgedaan als ‘een club van dictators’. Rusland ziet de SCO eerder als een defensieorganisatie (een Aziatische NATO) terwijl voor Beijing meer handel, maar ook veiligheid voorop staan.
De Russische wending naar Azië is de facto op drie vlakken een uitdaging: qua relaties met de belangrijkste landen in de regio, betreffende de economische en financiële problemen en de plaats van Rusland in de multipolaire Oost-Aziatische orde.
De relatie tussen China en Rusland is in theorie een verhouding tussen gelijken, maar het wordt almaar duidelijker dat de balans meer gaat doorwegen naar de Chinese kant. Wat de relaties met India betreft, is het zo dat sinds G. Bush nucleaire handel met het land opende, India de VS als een partner beschouwt. Ook Japan wil nucleaire centrales uitvoeren naar India die het verdrag over de non-proliferatie niet heeft getekend. De verhouding Rusland-Japan is onder eerste minister Abe bekoeld omdat zijn regering inging op de Amerikaanse vraag tot sancties. Nochtans is er aardig wat interesse in Japanse zakenkringen voor een nauwer samengaan met Rusland. In 2013 stond Japan in voor een derde van de buitenlandse investeringen in het Verre Oosten en de Trans-Baikal regio. In tegenstelling met Japan verbeterde de relatie met Zuid Korea onder president Park, onder meer door de ondertekening van 17 samenwerkingsovereenkomsten.
Een tweede belangrijke vraag over Ruslands ommekeer is of Rusland over voldoende kapitaal zal beschikken om zijn energie-ambities waar te maken. Het Russische Verre Oosten is onderontwikkeld en de bevolkingsdichtheid gering. Voeg daarbij de lage energieprijzen en het is verre van zeker dat Rusland over voldoende kapitaal en arbeidskrachten zal beschikken om de regio het gezicht van de eenentwintigste eeuw te doen krijgen.

 Verre Oosten

Bij zijn nieuwe termijn als president benadrukte Putin dat de ontwikkeling van het Russische Verre Oosten de meest belangrijke geopolitieke taak was waarvoor de Russische Federatie stond. In 2015 noemde Buitenland minister Lavrov de wending naar de Stille oceaan een nationale prioriteit gedurende de 21-ste eeuw, met name de ontwikkeling van de Russische oosterse regio’s. De wending is dus ingegeven door binnenlandse noden en regionale ontwikkelingen. De meest dynamische groei in de wereld realiseert zich in China en India, landen waarmee Rusland goede betrekkingen onderhoudt. Daarbij heeft Rusland drie zaken op het oog: de versnelling van de ontwikkeling in het eigen Verre Oosten door integratie met de regio Azië/Pacific; het eigen profiel verhogen in de regio op basis van een nauw partnerschap met China en een gediversifieerd economisch partnerschap met andere landen.
Hoewel het Verre Oosten de grootste van de 9 Russische federale districten is (met ongeveer 60 % van de VS-oppervlakte) is de bevolking volgens de volkstelling van 2010 teruggelopen tot 6,3 miljoen. Van 1991 tot 2011 nam de bevolking af met 22 %. Langs de andere kant van de grens met China leven in de drie noordoostelijke provincies meer dan 100 miljoen personen. Er circuleren per definitie onbetrouwbare geruchten over Chinezen die illegaal de grens zouden oversteken. Feit is dat dat de lokale autoriteiten aan Moskou gevraagd hebben om een verhuisprogramma uit West Rusland op te zetten om niet overspoeld’ te worden door Chinezen.
Niettegenstaande grote ontwikkelingsprojecten tijdens de Sovjetperiode is het een afgelegen en onderontwikkeld gebied dat in eerste instantie dient om ondernemingen in Centraal- en West-Rusland van energie te voorzien. Sinds 2014 geldt het Verre Oosten als een prioriteit en Putin wil er een snellere ontwikkeling dan in de rest van Rusland. De bevolking wil hij zien stijgen tot 12 miljoen. In 2012 werd een speciaal ministerie in het leven geroepen waarvan de minister Viktor Ishayev $57 miljard aan het ministerie van Financiën vroeg voor een ambitieus programma met nadruk op de uitbouw van infrastructuur. In 2013 beloofde eerste minister Medvedev om $16 miljard te investeren zodat tegen 2018 niet minder dan $22 miljard in het gebied geïnvesteerd zou worden. Helaas teisterde de grootste overstroming sinds 100 jaar het gebied en 400.000 km2 waren aangetast. In maart 2014 suggereerde het Ministerie voor het Verre Oosten dat er 23 zones versneld zouden ontwikkeld worden. Eind 2015 hadden de eerste twee zones nauwelijks $44.7 miljoen investeringen verzameld. Wetten werden aangepast voor belastingvrijstellingen door te voeren en om bedrijven aan te trekken. Vladivostok kreeg de status van vrijhaven. Toch blijft de vraag of deze haven die onvoldoende diep is, de hoop kan waar maken om in het voetspoor van Hongkong of Shanghai te treden. Ook de Trans-Siberische spoorweg beschikt maar over een geringe transportcapaciteit. Een beursgenoteerd bedrijf uit Singapore beloofde $ 200 miljoen te zullen investeren in een olie- en gasterminal voor de uitvoer en dit in een van de Russische havens die zich op het kruispunt bevindt van de Trans-Siberische en de Baikal-Amur spoorwegen. In totaal worden door de firma voor $ 2,7 miljard investeringen in het vooruitzicht gesteld, zo onder meer ook voor de bouw van een raffinaderij. Of de investeringen in de ontwikkelingszones oplopen is minder duidelijk. Wel heeft het Chinees departement ‘Ter revitalisatie van het Noordoosten’ bij de Nationale Ontwikkelings- en Hervormingscommissie voorgesteld om de productiefaciliteiten van 12 nijverheden waarbij chemie en metaal, over te hevelen naar het Russische verre oosten. Rusland heeft de strategie aanvaard om prioritair uit het Russische Verre oosten te exporteren naar de Azië-Pacific regio.
Qua gewassen groeit er vooral tarwe en sojabonen. In 2015 werd in Vladivostok tussen China en Rusland een

memorandum getekend ter oprichting van een Fonds voor Agro-Industriële ontwikkeling. In 2016 gingen bedrijven samen te werken in de bouw van verwerkingsinstallaties van vlees, sojabonen en graan. Beide landen tekenden ook akkoorden voor twee bruggen over de Amur/Heilongjiang rivier wat de bilaterale uitwisselingen moet bevorderen. De Bank of China heeft een filiaal geopend in Vladivostok waar al 100 bedrijven een account hebben.
Presidentieel gezant voor het Verre Oosten Trutnev heeft gewaarschuwd dat niet toe te staan dat China ruwe grondstoffen meeneemt zonder waarde toegevoegd te hebben langs de Russische zijde van de grens. Hij sloot buitenlanders uit om grond te pachten voor landbouw gebruik. Tezelfdertijd zei hij ‘we verwelkomen elke investering’. De Vnesheconombank (VEB) en de China Development Bank hebben een leningsovereenkomst van $ 8 miljard gesloten om de ontwikkeling van het Russische Verre Oosten en Siberië te financieren en de VEB gaat nog meer geld lenen van de Chinese bank. Verwacht wordt dat ook het nieuwe Zijderoutefonds en de Asian Infrastructure Investment Bank (AIIB)  aangesproken worden voor de financiering van de benodigde infrastructuur.
Alexander Lomanov van het Institute of Far-Eastern Economic Studies bij de Russian Academy of Sciences besluit dat de Russische ommekeer naar Azië eigenlijk neerkomt op een ommekeer naar China dat voor Rusland een onmisbare partner geworden is voor het verkrijgen van gesofistikeerde technologie. Door de lagere energieprijzen krijgt Rusland minder financiële inkomsten en beschikt dus over minder middelen om de dure gaspijpleiding naar China te bouwen. China heeft echter nog andere gasleveranciers en kan dus temporiseren.
Selecte bibliografie
Bhavna Dave, Russia’s Pivot,  Engagig the Russian Far East, China and Southeast Asia, RSIS. Publication 297
Rajaratnam School of International Studies, Singapore, 17 MAY 2016
Matthew Sussex, Lowy Institute for International Policy, Russia’s Asian Rebalance
Margarete Klein and Kirsten Westphal , Russia: Turn to China?, Stiftung  Wissenschaft und Politik, German Institute  for International and Security Affairs, januari 2016
Competition or Coordination? The Eurasian Economic Union and China’s One Belt, One Road Initiative, 3/05/2016, Russian Analytical Digest, nr 183.
http://thediplomat.com/2016/01/russia-china-and-the-far-east-question/
Fu Ying, How China Sees Russia, Beijing and Moscow Are Close, but Not Allies, Foreign Affairs, jan-feb 2016
http://www.japantimes.co.jp/news/2016/11/04/national/politics-diplomacy/russia-japan-weigh-priority-projects-economic-cooperation/#.WB2f5Pl974J