De sociaal krediet score: Ultiem instrument van de surveillancestaat om zijn burgers dag en nacht in de pas te laten lopen? Liu Chungchen analyseert het fenomeen in de academische studie ‘Multiple Social Credit Systems in China’ in 2019 en komt tot andere conclusies
In 2014 publiceert China een plan voor het opzetten van een nationaal sociaal krediet systeem tussen 2014 en 2020. Het stelt dat hedendaagse maatschappelijke problemen, zoals ongelukken met voedselveiligheid en academisch bedrog voortkomen uit een gebrek aan vertrouwen en aan controle van diegenen die het sociale vertrouwen beschamen. Men wil dat oplossen met een sociaal krediet systeem dat systematisch data verzamelt over de kredietwaardigheid en betrouwbaarheid van elke persoon en elke organisatie en dat als basis kan dienen voor een systeem van aanmoedigingen en straffen.
Sindsdien is er heel wat gebeurd in naam van dit plan. Bepaalde ministeries publiceren regelmatig zwarte lijsten – bijvoorbeeld met veroordeelde wanbetalers – en koppelen daar maatregelen aan zoals een verbod om vliegtuigbiljetten te kopen. Sommige steden hebben een eigen sociaal krediet score (SKS) opgezet om de betrouwbaarheid van inwoners te evalueren – bijv. door te kijken naar hun houding tegenover hun ouders. Zij koppelen daar beloningen aan. Veel mobiele apps zijn gestart met scoresystemen en bijhorende beloningen.
De meeste onderzoekers zien die diverse acties als onderdeel van één groot plan, dat in Chinese media geloofd wordt en in het Westen verworpen als technologische dystopie waarin burgers automatisch gecontroleerd, beloond of gestraft worden.
Geen allesomvattend centraal plan
Maar het klopt volgens Liu niet. Het plan voorzag geen alomvattend centraal systeem, maar regionale en sectoriële initiatieven. Dat heeft geleid tot een ingewikkelde en weinig coherente realiteit in volle evolutie. Hij beschrijft in zijn studie wat de verschillende Chinese SKS zijn en hoe ze werken.
Tot nu toe is onderzoek naar SKS vooral gedaan door juristen, die de nadruk leggen op de zwakke privacy aspecten van de dataverzameling en -verwerking. Er is ook kwalitatief en kwantitatief onderzoek waaruit blijkt dat de Chinese publieke opinie SKS zonder veel voorbehoud steunt.
Recentelijk hebben onderzoekers meer aandacht besteed aan de diversiteit van de systemen en hun impact. Maar dan vooral aan individuele systemen zonder de samenhang te onderzoeken. Liu probeert op basis van officiële documenten en krantenartikelen het geheel te analyseren.
Soorten SKS
De bestaande SKS kan men in vier categorieën opdelen.
De Chinese centrale bank People’s Bank of China (PBOC) ziet SKS als een financieel kredietinstrument. Daarnaast hebben privé-ondernemingen eigen commerciële kredietscores ontwikkeld.
Een andere benadering is die van de Nationale Commissie voor Ontwikkeling en Hervormingen (NDRC), een soort superministerie van economie, die SKS ziet als een instrument voor sociaal beleid. In die sfeer zijn er nationale zwarte en witte lijsten opgesteld door specifieke ministeries. Terwijl ook pilot projecten op lokaal niveau gelanceerd zijn door steden.
Nationaal financieel kredietsysteem
Het nationale financiële kredietsysteem van de PBOC gaat eigenlijk terug tot de eerste plannen in 2002. Bedoeling is zakenpartners betrouwbare informatie te verschaffen. Het systeem was er voor bedrijven en natuurlijke personen. Oorspronkelijk waren er alleen kredietverslagen met financiële en economische informatie zoals aantal kredietkaarten, leningen op afbetaling en wanbetalingen. Tussen 2014 en 2019 is gewerkt aan de tweede generatie, met kredietscores. Het is te vergelijken met het Amerikaanse FICO systeem. De informatie komt alleen van banken en wordt alleen gebruikt door instellingen die leningen verschaffen.
Commerciële financiële kredietsystemen
Sinds de jaren 90 bestaan in China ratingbedrijven die de kredietwaardigheid van ondernemingen beoordelen; ze werken zoals Moody’s of S&P.
Persoonlijke kredietscores zijn toegelaten sinds 2015; toen kregen acht commerciële bedrijven daarvoor een vergunning. De meest bekende kredietscore werd Sesame, gebouwd door Ant Financial, een financiële instelling die afhangt van Jack Ma en e-commerce reus Alibaba. Sesame slaat persoonlijke gegevens op die de gebruiker zelf invoert (met bewijsstukken); het werkt verder met de historiek van de gebruiker op de verschillende Alibaba platforms, zowel betreffende contacten als aankopen. Ant Financial ontkent toegang te hebben tot de inhoud van individuele posts op sociale media. Het bekende verhaal gaat dat veel aankopen van luiers tot een hogere score zouden leiden dan een groot aantal uren op videogames. Vergeleken met het eenvoudige puntensysteem van de PBOC beweert Sesame gebruik te maken van artificiële intelligentie om duizend parameters te verwerken.
Sesame werd door de honderden miljoenen klanten van Alibaba veel gebruikt. Een goede SKS leverde allerlei voordelen op bijvoorbeeld bij de huur van fietsen, hotelboekingen enz. De score werd ook oneigenlijk gebruikt tot zelfs op dating sites en om visa’s aan te vragen; Ant financial moedigde dit aan.
Bij het einde van de proefperiode in 2017 trok de PBOC wegens gebrek aan transparantie en belangenconflicten alle vergunningen in. In de plaats werd één nationale commerciële individuele kredietbeoordelaar Baihang opgericht, met kapitaal van de overheid en de acht betrokken privébedrijven. Sesame en verschillende andere systemen zijn intussen opgedoekt. Baihang is nog niet operationeel.( noot: Alibaba en Tencent doen moeilijk over datasharing )
Meerdere sociaal krediet scores
Het eigenlijke ‘nationale’ SKS is een systeem dat beoogt informatie te delen van zwarte en witte lijsten van verschillende ministeries. Met die bedoeling is in 2015 een Credit China gelanceerd. Het verstrekt informatie over individuen en bedrijven. Op lokaal vlak zijn in de meeste steden gelijkaardige projecten gelanceerd, bijvoorbeeld Credit Beijing en Credit Shanghai.
Dit mag misschien lijken op een coherent nationaal systeem maar is het niet. De ministeries werken onder controle van de NDRC maar in verspreide slagorde. Hun criteria verschillen. Bij het bureau dat het internet controleert, stelde men voor personen die fake news via het internet verspreiden op de zwarte lijst te plaatsen en hun internetgebruik te beperken. Het bureau voor de burgerluchtvaart viseert personen die de orde verstoren op een vliegtuig en beperkt hun vliegtuiggebruik.
In 2016 tekende 44 overheidsinstellingen een akkoord om rekening te houden met elkaars zwarte en witte lijsten en gezamenlijk sancties te treffen. In de praktijk blijft het bij uitwisseling van informatie zoals de reden waarom iemand op de zwarte lijst staat.
De oudste en meest werkbare zwarte lijst is die van veroordeelde wanbetalers, opgesteld door justitie in 2016. Die bevat hoofdzakelijk personen die veroordeeld zijn in economische geschillen en hun schulden/boetes niet betaald hebben alhoewel ze de middelen hebben. De lijst wordt opgesteld door de gerechtshoven op verschillende niveaus. De 215.582 mensen op nationale zwarte lijsten in 2019 stonden op 1.441 na allemaal op de lijst van justitie. Andere ministeries houden rekening met deze lijst om sancties toe te passen.
Sancties kunnen gaan van beperkingen op aankopen van vliegtuigbiljetten of vastgoed, tot weigeren van kinderen in privéscholen. De NDRC streeft hier naar meer samenwerking met bijvoorbeeld veralgemeende beperkingen op het recht om ambtenaar te worden.
De zwarte en witte lijsten gelden voor individuen, maar ook voor alle organisaties – ngo, bedrijven en regeringsinstellingen. Kaderleden en de wettige vertegenwoordiger van instellingen kunnen persoonlijk op de zwarte lijst van justitie komen.
Lokale invulling
De nationale overheid heeft op die manier het raamwerk voor SKS opgezet. De uitvoering gebeurt echter in hoge mate lokaal: het invoeren van data, het toekennen van een score en eventuele bestraffing/beloning.
Dat gebeurt niet overal even gelijkmatig. Veel lokale overheden hebben hun eigen interpretatie van een systeem om ‘betrouwbaarheid’ en ‘kredietwaardigheid’ te bevorderen. Enkele extreme voorbeelden: een stad met 11.000 personen op de zwarte lijst van justitie nam slechts 50 strafmaatregelen; in een kleine stad komt de lijst met naam, adres, foto en onbetaald bedrag op het scherm in de plaatselijke cinema; in een middelgrote stad werkt justitie met de lokale telefoonoperator zodat wanbetalers een speciale beltoon op hun GSM hebben.
Op lokaal vlak is veel meer coördinatie tussen overheidsinstellingen dan nationaal. In veel steden bestaat een lokaal SKS bureau. Voor bedrijven zijn soms verschillende bureaus betrokken maar voor individuele personen passeert alles langs één loket. Sommige lokale SKS produceren kredietrapporten, terwijl de meer innovatieve met echte scores werken.
De stad Suining was de eerste die in 2010 aan iedere burger een kredietscore toekende. Je kreeg er slechte punten wanneer je bijvoorbeeld gevaarlijk de straat over stak. Er kwamen veel negatieve reacties van de plaatselijke media: ‘Misbruik van macht’, ‘ongeoorloofde sociale controle’,…men vergeleek zelfs met het ‘bewijs van goed gedrag’ dat de Japanse kolonisator ooit invoerde. De overheid krabbelde terug. De scoresystemen die andere steden al invoerden, roepen echter nauwelijks of geen controverse op.
Op 1 mei 2019 hadden 21 steden met in totaal 108 miljoen inwoners al hun eigen score en 27 waren het aan het voorbereiden. Het gaat meestal om steden met meer dan een miljoen inwoners. 15 van de 21 steden hebben bekend gemaakt hoe de scores berekend worden. Fuzhou heeft alleen de positieve parameters die een bonus opleveren bekend gemaakt. Het aantal parameters waarmee men rekening houdt varieert van 49 tot 1503.
De meeste steden met een kwantitatieve score verbinden daar ook categorieën aan. De stad Rongcheng, die als eerste een score invoerde, en voor anderen als model diende, heeft vier categorieën.
Wie in een hoge categorie zit krijgt voordelen zoals korting op het openbaar vervoer, meer boeken in de bibliotheek en prioriteit bij sommige overheidsdiensten. In steden als Hangzhou en Weihai betalen personen met een hoge score een lagere rente op leningen.
Sancties zijn minder uitgewerkt. In de meeste steden zijn er zelfs geen expliciete. Het kan bijvoorbeeld gaan om opgeschorte promoties voor ambtenaren. Een extreem geval is Suifenhe dat sociale uitkeringen vermindert voor mensen met een heel slechte score.
De steden halen hun data uit verschillende bronnen, die overwegend al bestonden, zoals bij het lokale gerecht, de politie, het openbaar vervoer, de belastingkantoren en de nutsbedrijven, de scholen en de gezondheidsdiensten. Elke stad heeft zijn eigen systeem.
Ook de gebruikte criteria variëren. Rongcheng trekt 10 punten op 1.000 af bij personen die ‘zich bezighouden met bijgeloof’. Maar Shanghai vermeldt expliciet dat het verzamelen van data over etnische groep, geloof, partijlidmaatschap, uiterlijk, genetische eigenschappen, vingerafdrukken en medische geschiedenis in het kader van SKS illegaal is. Taicang verzamelt wel individuele data over opleiding, tewerkstelling en huwelijkssituatie. Rongcheng houdt apart rekening met het gedrag van communistische partijleden. Sociale relaties hebben nergens invloed op de score behalve in Rongcheng waar iemand die borg staat voor een wanbetaler strafpunten krijgt en iemand die gezinslid is van een verdienstelijk persoon zoals een orgaandonor bonuspunten.
Relatief weinig verbindingen
De vier groepen SKS zijn niet noodzakelijk met elkaar verbonden. De nationale lijst van justitie is de meest verbonden lijst door de input van zijn data in de lokale SKS. De meeste nationale SKS worden beheerd door aparte ministeries zonder verbinding. Uitzondering is het financieel krediet systeem van de PBOC dat de data van de lijst van justitie integreert zodat gebruikers er rekening mee houden voor de bepaling van de kredietwaardigheid.
Tussen de lijst van veroordeelde wanbetalers en de stedelijke en commerciële SKS systemen loopt de informatiestroom in één richting. Wie als zware wanbetaler op de lijst staat, komt in de meeste steden in de laagste categorie SKS terecht ; de lijst wordt ook gedeeld met Ant Financial, wat de Sesame score naar beneden haalt. Omgekeerd is er geen beïnvloeding.
De verbanden en de vergelijkbaarheid tussen de verschillende stedelijke SKS zijn ingewikkelder, vermits ze verschillende parameters hanteren. Dat remt de ontwikkeling van SKS af. Shanghai en de provincies Jiangsu, Zhejiang en Anhui werken aan een plan voor wederzijdse erkenning van de stedelijke SKS.
Privébedrijven zoals Ant Financial hebben steden geholpen om de digitale infrastructuur voor hun SKS uit te bouwen, maar data van de commerciële SKS worden niet meegenomen in de stedelijke SKS.
Baihang Credit werd opgericht als enige vergunde kredietbeoordelaar voornamelijk omdat de SKS systemen van de verschillende privé-operatoren niet compatibel waren. De PBOC die aanstuurde op één enkele kredietrating, bevestigde in 2018 wel dat die score louter financieel zou zijn, zonder risico van misbruik op andere sociale terreinen. Dat reduceert de mogelijkheden op koppeling met het nationale systeem van zwarte en witte lijsten en de stedelijke SKS.
Komt er een uniek systeem?
2020 is de deadline voor het regeringsplan om ‘de legale basis en de standaardvereisten voor sociale kredietbeoordeling plus de nodige infrastructuur uit te rollen in de hele maatschappij’. In zijn paper van 2019 stelt Liu dat de verschillende SKS praktijken niet te bezien zijn als onderdelen van een uniek centraal SKS maar als instrumenten voor telkens een specifieke context. Criteria, bereik en uitvoering zijn verschillend per sector of bestuursniveau.
Komt er ooit een uniek systeem dat alle aspecten van het sociaal leven omvat? Dat de Chinese staat macht heeft om iets te forceren, blijkt uit het oprichten van Baihang Credit en de terugtrekking van de verschillende privéspelers. Maar tegelijk is de macht verspreid over bestuursorganen met eigen belangen, logica en tradities. De PBOC is erin geslaagd alle commerciële SKS onder één hoed samen te brengen. Maar alle door de overheid opgezette SKS worden beïnvloed door tegenstellingen en conflicten tussen de verschillende overheidsorganen, die hun eigen SKS systemen blijven opzetten.
De situatie is nog ingewikkelder doordat de PBOC en de NDRC verschillende opvattingen hebben over wat het kredietsysteem moet zijn en doen. De PBOC ziet kredietwaardigheid eng, als financieel betrouwbaar. De NDRC kijkt daarentegen naar eerbaarheid en betrouwbaarheid in algemene zin.
De scores van de PBOC moeten de kans voorspellen dat iemand in de toekomst zijn schulden kan terugbetalen. Ze kijken vooruit.
De SKS systemen onder toezicht van de NDRC willen mensen aansporen betrouwbare burgers te zijn. Beloningen en straffen gaan over daden uit het verleden. Deze SKS kijken achterom en zijn moraliserend.
Verdere vragen
De studie van Liu geeft ons een eerste kijk op de rationaliteit en diversiteit van SKS. Hijzelf stelt dat nog veel – vooral empirisch – onderzoek nodig is. Hoe komen SKS op verschillende niveaus tot stand, hoe worden criteria gekozen en gewogen? Hoe gebeurt de toepassing en hoe ervaren de burgers dat? Er zijn weinig berichten over weerstand tegen SKS, maar betekent dat echt dat er geen problemen zijn? Spelen burgers gewoon het spel mee of trekken ze het zich niet aan? Wat zijn de gevolgen? Helpen SKS de betrokkenen vooruit of reproduceren ze bestaande wantoestanden en ongelijkheden? En finaal: kunnen we uit de Chinese SKS iets leren voor de diepere gevolgen van het in toenemende mate wereldwijd invoeren van gelijkaardige surveillance en classificatie systemen?
Liu Chungcheng is doctorandus aan het UC San Diego Department of Sociology.
Bron: ‘Multiple Social Credit Systems in China‘ , Liu Chungchen in het tijdschrift ‘Economic Sociology: The European Electronic Newsletter’ , volume 21(1), November 2019
