'Zoiets als Trump kan China niet gebeuren', of de opkomst van het Oosten

Haroon Sheikh schreef het al in juni: ‘geen Trump in China’. De Groene Amsterdammer bracht toen zijn essay Het einde van het Atlantische tijdperk. Met als intro: ‘Het Westen acht zichzelf al eeuwenlang het centrum van de wereld. Maar langzaam daagt het in het Oosten. Volgens denkers als de Rus Aleksandr Doegin en de Chinees Zhang Weiwei heeft hun land een bijzondere missie’.  

Met toestemming van de auteur brengt ChinaSquare de paragraaf over China uit dat essay. Het is een opiniestuk, dus het geeft de mening van de auteur weer, niet noodzakelijk de visie van ChinaSquare.

‘Het is misschien ook tijd voor het Westen om te leren van China’s ideeën en te zien of het daarvan kan profiteren’

De Chinese auteur Zhang Weiwei gelooft dat zijn land een bijzondere missie in de wereld te volbrengen heeft. Voor de Rus Aleksandr Doegin krijgt die missie gestalte in een verzet tegen de liberale door Amerika gedomineerde wereldorde.

Niet strijden, maar leren

Het gaat Zhang niet om het omverwerpen van die orde, maar om die te hervormen, gelijkwaardiger te maken en de wereld te laten zien wat van China’s grote traditie geleerd kan worden. ‘Gedurende meer dan een eeuw heeft China veel geleerd van het Westen en het zal dat blijven doen, voor zijn eigen bestwil. Maar het is misschien ook tijd voor het Westen om te leren van China’s ideeën en te zien of het daarvan kan profiteren’, schreef hij.
Zhang Weiwei is hoogleraar internationale relaties aan Fudan University in Shanghai, een van de meest prestigieuze universiteiten van China. In zijn jeugd wilde hij schilder worden en studeerde hij talen. Zo werd hij in de jaren tachtig vertaler voor Chinese bestuurders, onder meer voor Deng Xiaoping, de leider die het Chinese economische wonder initieerde. Zijn boek The China Wave is een bestseller in China en er gaan verhalen dat de huidige president Xi Jinping het boek instemmend heeft gelezen.

Toen

Zhang Weiwei is een hedendaagse Chinese denker in wiens werk het groeiende zelfvertrouwen van China tot uitdrukking komt. Eind twintigste eeuw waren er veel Chinese auteurs die benadrukten dat het land veel van het Westen kon leren. Zij zagen China als een achtergesteld land. Een mooi voorbeeld van die mentaliteit is de documentaireserie River Elegy die in 1988 werd uitgezonden en die gaat over de Gele Rivier die haar kleur krijgt van de modder. De rivier is het symbool van de Chinese cultuur die conservatief en naar binnen gericht is. De documentaireserie roept op het pad van het Westen en Japan te volgen door de oceanen op te gaan.

En nu

Dat was toen. Inmiddels is China een grootmacht geworden en Zhang Weiwei verzet zich juist tegen het volgen van het westerse model. Hij beklemtoont dat China exceptioneel is. Bovendien meent hij dat China niet alleen met zijn producten kan concurreren met het Westen, maar ook met zijn ideeën. Hij plaatst vraagtekens bij de westerse politieke, sociale en economische concepten. Volgens Zhang Weiwei is China een unieke ‘civilisatiestaat’: het combineert de krachten van een oude civilisatie met die van een moderne staat. Het land is zowel jong als oud, zowel Chinees als internationaal.

De Acht van Zhang

De Chinese civilisatiestaat heeft volgens hem acht eigenschappen: 1. Een supergrote bevolking. Met een vijfde van de wereldbevolking is het land honderd keer zo groot als de gemiddelde Europese staat (…). 2. Een supergroot territorium. Alhoewel landen als Rusland en Canada groter zijn, zijn zij nationaal niet zo goed verenigd als China. 3. Superlange tradities. Daardoor heeft het land eigen principes van goed bestuur ontwikkeld. 4. Een superrijke cultuur. De variëteit van de Chinese doctrines, literatuur en culinaire cultuur is ongeëvenaard in de wereld. 5. Een unieke taal. Veel gekoloniseerde landen zijn hun eigen taal en schrift kwijtgeraakt, maar in China leven die al millennia lang voort. 6. Een unieke politiek. De Chinese concepten over het winnen van de harten en de hoofden van de bevolking (‘minxin’) en de selectie van bestuur op basis van talent geven de Chinese politiek legitimiteit. 7. Een unieke samenleving. In tegenstelling tot het individualistische Westen is de Chinese samenleving meer familie- en groepsgeoriënteerd. 8. Een unieke economie. Traditioneel China volgde geen markteconomie, maar een humanistische economie, wat doorwerkt in het hedendaagse socialisme, dat de markt tempert.

Exceptionalisme

Zhang Weiwei doet belangrijke observaties over China, maar hij slaat soms door in zijn beschrijving van China als een uniek land. Hij volgt een vorm van exceptionalisme, iets wat vaker ontstaat als een land in opkomst is. In Amerika kende het exceptionalisme verscheidene vormen, waaronder het idee van de ‘Manifest Destiny’. In Duitsland heette het de ‘Sonderweg’ en de Fransen hadden het over hun ‘mission civilisatrice’. Het gevaar van het exceptionalisme is dat het een imperialistische houding rechtvaardigt. Daarnaast miskent het de diversiteit van andere landen. De oriëntatie op de gemeenschap en een positieve visie op de staat zijn inderdaad kenmerkend voor China, maar wijder verbreid dan Zhang Weiwei erkent. Beide elementen bestaan zelfs in het Westen: in Scandinavische landen en Duitsland die het Rijnlandmodel volgen. Volgens Zhang Weiwei volgen andere opkomende landen als India, Polen en Zuid-Korea simpelweg het westerse model. Daarmee miskent hij de mate waarin de instituties van die landen net als in China door lokale tradities zijn gevormd.

‘showbizz-democratie’

Een van de interessantste aspecten van Zhang Weiwei’s werk is zijn kritische analyse van allerlei westerse waarden vanuit Chinees perspectief. Zo bekritiseert hij de ‘showbizz-democratie’ of ‘Hollywood-democratie’ die in veel westerse landen is ontstaan. Daarin draait het meer om presentatie dan om goed leiderschap. Zolang de democratische procedures worden gevolgd, kan iedereen tot leider worden gekozen, ook acteurs, atleten of een figuur als George W. Bush. Dit is nu des te actueler met de populariteit van Donald Trump. Dat kan in China niet gebeuren. In de korte termijnen van vier jaar dat zij aan de macht zijn, worden leiders in het Westen ook niet verantwoordelijk gehouden voor de consequenties van hun daden, zoals dat in China wél gebeurt.

Mensenrechten, corruptie

Zhang Weiwei bekritiseert ook het westerse ideaal van de mensenrechten. Het Westen eist transparantie en democratie boven alles, maar doet niets aan de chaos en ellende die daaruit kunnen volgen. Waarom, vraagt hij, is verlossing van armoede geen mensenrecht? Dat hebben de Afrikanen meer nodig dan democratie en dat is wat China de Afrikanen verschaft.
Een ander concept dat Weiwei kritisch analyseert, is corruptie. China en andere landen worden er vaak van beschuldigd erg corrupt te zijn. Dan hebben we het over de directe diefstal van publieke middelen door overheidsfunctionarissen. Maar het Westen heeft te maken met wat hij ‘tweede-generatiecorruptie’ noemt. Dat gaat niet over eenduidig en direct publieke middelen stelen, maar over een discrete misleiding en macht waarmee de financiële elite de bevolking berooft. De macht van de lobby’s verhindert de westerse landen om hun elite aan te pakken en te handelen in het belang van de bevolking. In de jaren na de crisis zijn er in het Westen bijna geen schuldigen de gevangenis in gegaan. In China daarentegen worden falende leiders wel degelijk gestraft.

Export van waarden en ideeën

Sommige van Zhang Weiwei’s analyses zijn plausibeler dan andere, maar zij geven in ieder geval te denken. Zijn werk is ook een voorbode van wat komen gaat. China zal in de toekomst niet alleen producten exporteren, maar ook waarden en ideeën. Wij zijn gewend om andere landen continu te beoordelen op het gebied van mensenrechten, corruptie en representatie. Modernisering betekent verwestersing, dat is de algemene assumptie. Naarmate het Oosten economisch opkomt, zullen de landen daar zelfverzekerder worden en zullen zij oosterse waarden en ideeën internationaal propageren. Daar zullen wij mee moeten leren omgaan. Als westerse leiders naar het Oosten reizen, eisen wij van ze dat zij onze gekoesterde waarden daar agenderen. In de toekomst zullen oosterse leiders hetzelfde gaan doen. Hoe zullen wij reageren als Chinese leiders ons de les komen lezen over de kwaliteit van ons bestuur of onze omgang met minderheden? Om daarmee te leren omgaan is het belangrijk om oosterse denkers als Zhang Weiwei te bestuderen.

Het einde van het Atlantische tijdperk

Voor eeuwen heeft het Westen de wereld gedomineerd. Edward Said heeft laten zien hoe dat gepaard ging met bepaalde ideeën over de relatie tussen oost en west. Het Westen is rationeel, vrij, mannelijk, actief, terwijl het Oosten emotioneel, onderworpen, vrouwelijk en passief is. Said noemde dit oriëntalisme, een blik op het Oosten die dominantie door het Westen legitimeert. Die blik hoort bij het Atlantische tijdperk, waarin de heerschappij lag bij landen die de Atlantische Oceaan beheersten van Spanje tot Engeland en de VS. Dit tijdperk culmineerde in de jaren negentig toen ook Francis Fukuyama de overwinning van westerse idealen als het einde van de geschiedenis beschreef.
We kunnen echter beter spreken over het einde van het Atlantische tijdperk. Sinds het begin daarvan vijf eeuwen geleden is het Westen het ‘subject’ van de globalisering geweest: het Westen was de handelende instantie die de wereld ‘ontdekte’ en tot zijn beschikking had. In het koloniale tijdperk bezat het letterlijk grote delen van de wereld. Ook daarna bleven wij de rest van de wereld naar westerse standaarden beoordelen. Zelfs de leiders van Aziatische landen keken naar hun eigen samenleving door westerse ogen.

Opkomst van het Oosten

In de 21ste eeuw leert het Westen dat het niet alleen het subject, maar ook het object van de globalisering kan worden. Het is niet meer alleen een winnaar in de hedendaagse wereldeconomie. De hiërarchie die Said theoretisch ter discussie stelde zal nu in de praktijk worden ondermijnd. De rationaliteit van het Westen zal uitgedaagd worden en we zullen meer en meer kennismaken met een Oosten dat rationeel, vrij en creatief is. Een gebied met eigen ideeën over de ordening van politiek en samenleving. Met eigen standaarden die het ook zal exporteren. Die gisten nu al onder de oppervlakte van de Euraziatische vlakte. Net als op de oude Zijderoute, voor het Atlantische tijdperk, zal niet één perspectief domineren, maar kan een rijke uitwisseling tussen volkeren ontstaan. Dat vraagt wel van ons om na eeuwen de ideeën van het Oosten weer serieus te gaan nemen.
Haroon Sheikh is docent aan de Vrije Universiteit Amsterdam bij Centrum Èthos en senior researcher bij investeringsmaatschappij Dasym. In april verscheen zijn boek ‘De Opkomst van het Oosten’ waarop dit essay is gebaseerd. Wij plaatsten eerder een recensie van dat boek, samen met een boek van Peter Frankopan. Nog meer recente artikelen van Haroon Sheikh vindt u hier

De recensie in ChinaSquare van Zhang Weiwei’s boek The China Wave vindt u hier: The China Wave, Chinese intellectueel werpt Europees publiek handschoen toe